QUAN NIỆM "NGÃ " TRONG TRIẾT LÝ KITO GIÁO VÀ PHẬT GIÁO

                                                LÔØI DAÃN

M

oãi toân giaùo ñeàu coù nhöõng caùi hay, vò saùng laäp naøo cuõng cao caû, giaùo thuyeát naøo cuõng daïy nhöõng ñieàu toát. Vì theá ngöôøi ta thöôøng coù khuynh höôùng ñoäc toân veà “ñaïo cuûa mình”. Vì tin raèng Ñaïo cuûa mình laø chính thoáng, duy nhaát vaø chaân thaät. Muoán quy tuï taát caû trong ñieàu toát ñeïp aáy, moãi ngöôøi coù nhaân sinh quan khaùc ta, khoâng theå baét ngöôøi khaùc phaûi cuøng chung moät tö töôûng vôùi ta. Quan nieäm nôi moãi ngöôøi vaø moãi daân toäc laïi khaùc. Hôn nöõa moãi ngöôøi ñeàu coù nhu caàu yeâu vaø ñöôïc yeâu, soáng vaø caàn söï caûm thoâng chia seû cuûa ngöôøi khaùc. Nhöng muoán ñöôïc ngöôøi khaùc hieåu ta, cuõng nhö ta hieåu ngöôøi, thì moãi ngöôøi phaûi töï boäc loä chính mình. Vì theá, toâi ñaõ quyeát ñònh choïn ñeà taøi: Quan nieäm veà caùi “Ngaõ” trong Phaät Giaùo vaø caùi “Ngaõ” hay “Nhaân vò” trong Kitoâ Giaùo.

Nhaèm muïc ñích laø ñeå hoïc hoûi vaø hieåu bieát hôn veà Toân Giaùo baïn, nhö Ngaõ laø gì? ñaâu laø Ngaõ thaät, ñaâu laø Ngaõ giaû, vaø yù nghóa chính cuûa Ngaõ nhö theá naøo? Muïc ñích cuûa toân giaùo baïn ra sao?… haàu tìm ra ñöôïc ñaâu laø ñieåm töông ñoàng dò bieät ñeå töø ñoù coù theå cuøng thoâng caûm vaø ñoái thoaïi vôùi nhau trong tình thaân aùi. Giaùo Hoäi Coâng Giaùo döôùi aùnh saùng cuûa Coâng Ñoàng Vatican II. Qua saéc leänh Nostra aetatre, Giaùo hoäi môøi goïi con caùi mình, khoâng nhöõng phaûi thay ñoåi cung caùch ñoái xöû vôùi anh em thuoäc caùc Toân giaùo khaùc, nghóa laø gaëp gôõ ñoái thoaïi vôùi hoï, khoâng nhöõng nhö laø nhöõng con ngöôøi maø coøn phaûi toân troïng nhöõng toân giaùo cuûa hoï, nhìn nhaän raèng Ñaïo cuûa hoï khaùc vôùi Ñaïo cuûa mình, nhöng cuõng laø Ñaïo. Hôn theá nöõa ñaây cuõng laø ñieàu heát söùc môùi meû vaø coù yù nghóa, ñoù laø Hoäi Thaùnh Coâng Giaùo khoâng loaïi boû nhöõng gì chaân chính vaø thaùnh thieän trong caùc toân giaùo nhö: Aán Ñoä Giaùo, Phaät Giaùo.... “Hoäi thaùnh toân troïng vaø chaân thaønh nghó raèng nhöõng caùch theá haønh ñoäng vaø sinh hoaït, nhöõng luaät leä vaø nhöõng hoïc thuyeát aáy thöôøng khi ñem laïi moät tia saùng chaân lyù chieáu soi moïi ngöôøi...”[1]

Ñöùc Gioan Phaoloâ II, trích daãn trong Instrumentum laboris, ñaõ phaùt bieåu tröôùc caùc ñaïi dieän Toân Giaùo ngoaøi Kitoâ Giaùo, AÁn Ñoä, ngaøy 5/2/1986 raèng: “Giaùo Hoäi tìm ñeán vôùi caùc Toân Giaùo khaùc, vôùi moät nieàm toân troïng thöïc söï. Giaùo hoäi tìm kieám moät söï hôïp taùc hoã töông vôùi caùc Toân Giaùo khaùc. Söï toân troïng naøy coù hai maët: toân troïng ñoái vôùi con ngöôøi ñang ñi tìm kieám nhöõng caâu traû lôøi cho nhöõng vaán naïn saâu xa nhaát cuûa cuoäc ñôøi, vaø söï toân troïng ñoái  vôùi taùc ñoäng thaàn khí trong con ngöôøi.”

Hieän nay, do chuû tröông côûi môû cuûa Giaùo Hoäi, qua Coâng Ñoàng Vatican II, nhu caàu hieåu bieát veà Phaät Giaùo cuûa ngöôøi Kitoâ höõu ngaøy caøng taêng. Raát nhieàu ngöôøi Kitoâ höõu muoán hieåu bieát veà Phaät Giaùo, ñeå caûm thoâng saâu xa hôn vôùi ña soá ñoàng baøo ruoät thòt chung quanh mình, haàu coù theå chia seû trao ñoåi vaø thaét chaët tình ñoaøn keát yeâu thöông vôùi hoï. Theá neân, toâi ñöôïc Giaùo sö Ts Dominicus cho pheùp, höôùng daãn veà quan nieäm “Ngaõ” trong Phaät Giaùo vaø Kitoâ Giaùo ñeå qua ñoù coù theå “ñoái thoaïi” vôùi anh em Phaät Giaùo chung quanh vaán ñeà “Ngaõ”, hai khía caïnh cuûa hai Toân giaùo coù nhieàu ñieåm töông ñoàng, nhöng cuõng coù nhieàu ñieåm khaùc bieät. Tuy nhieân söï hieåu bieát coøn haïn cheá, nhöng vôùi öôùc muoán ñöôïc hieåu veà Phaät giaùo ñeå söï caûm thoâng vaø söï ñoaøn keát giöõa hai toân giaùo trôû neân toát ñeïp hôn, neân toâi maïo muoäi trình baøy nhöõng tìm hieåu thoâ thieån cuûa mình mong ñöôïc söï höôùng daãn cuûa giaùo sö nhieàu hôn.

I. “NGAÕ” TRONG TRIEÁT LYÙ PHAÄT GIAÙO.

Noùi chung, caùi maø caùc töø Linh hoàn, Ngaõ, caùi Toâi, hoaëc duøng töø Phaïn laø Atman, thöôøng gôïi ra, ñoù laø trong con ngöôøi coù moät thöïc theå thöôøng haèng, vónh cöûu vaø tuyeät ñoái, ñöôïc coi nhö moät baûn chaát baát bieán ñaèng sau theá giôùi hieän töôïng hay thay ñoåi. Theo moät soá toân giaùo naøo ñoù, moãi ngöôøi coù moät linh hoàn taùch bieät nhö vaäy, do Thöôïng Ñeá taïo ra, vaø cuoái cuøng, sau khi cheát, noù soáng vónh haèng ôû ñòa nguïc hay treân trôøi, soá phaän cuûa noù phuï thuoäc vaøo Ñaáng saùng taïo. Theo nhöõng toân giaùo khaùc, linh hoàn traûi qua nhieàu cuoäc ñôøi cho ñeán khi noù ñöôïc thanh loïc hoaøn toaøn vaø cuoái cuøng quy tuï tröôùc Thöôïng Ñeá hay Brahman, linh hoàn phoå bieán hay Atman phaùt ra töø ñoù ñaàu tieân. Linh hoàn aáy hay Ngaõ trong con ngöôøi laø caùi nghó ra caùc yù nghó, caùi caûm nhaän caùc caûm giaùc, vaø laø caùi ñoùn nhaän thöôûng phaït ñoái vôùi moïi haønh ñoäng toát hay xaáu. Moät quan nieäm nhö vaäy goïi laø yù töôûng veà Ngaõ.[2] Vaäy Ngaõ laø gì?.

1. Ngaõ Laø Gì?

“Ngaõ” (moi), laø caùi “ta, toâi” noù cuõng ñoàng nghóa vôùi nhöõng tieáng (Baûn Ngaõ, Höõu Ngaõ, Duy Ngaõ).[3] Chính vì theá theo quan nieäm Phaät giaùo thì caùi Ngaõ ñoù chính laø “voâ ngaõ”.

* Theo Phaät hoïc Töø Ñieån: “Voâ Ngaõ. Anatman – Non – Moi; töùc khoâng coù Boån Ngaõ, caùi Boån Theå. Khoâng thaáy, khoâng nhaän raèng coù moät caùi theå nhaát ñònh. Maø cho raèng chæ laø moät caùi thaân do nguõ uaån taïm thôøi hoaø hieäp maø thoâi.

Coøn ñoái vôùi phaùp thì cuõng khoâng chaáp laø moät caùi theå thöôøng toàn, nhaát ñònh. Maø cho raèng chæ laø nhöõng nhaân duyeân keát hôïp cho neân sanh ra phaùp maø thoâi.

“Voâ Ngaõ” cuõng goïi laø phi ngaõ, töùc caùi chaân lyù roát raùo cuûa moïi vaät, moïi phaùp.

Veà boán thöù voâ ngaõ treân ta coù theå doàn laïi coøn hai thöù (nhò voâ ngaõ); nhôn voâ ngaõ vaø phaùp Voâ Ngaõ.

- Nhôn Voâ Ngaõ: töùc laø hieåu raèng khoâng thaät coù ngöôøi, khoâng thaät coù mình, khoâng thaät coù chuùng sanh. Chæ laø nguõ uaån taïm hieäp maø thoâi. Hieåu nhö vaäy thì döùt phieàn naõo chöôùng, khoâng coøn meâ toái veà caùc söï buoàn, raàu, hôøn giaän.

- Phaùp Voâ Ngaõ: töùc laø hieåu raèng phaùp do nhaân duyeân maø sanh ra, chôù chaúng thaät coù. Hieåu nhö vaäy thì döùt sôû tri chöôùng, tri thöùc mình seõ saùng ra, khoâng coøn meâ toái.

Baäc tu haønh nhaän thöùc raèng mình vôùi chuùng sinh vaø moïi söï, moïi vaät ñeàu Voâ Ngaõ, khoâng thaät coù, thì döùt meâ, döùt tríu, döùt tham, saân, si, trôû neân minh maãn an laïc.

Kim Cang-Kinh, ñoaïn 28: Nhö coù moät vò boà taùt ñem ra maø boá thí baûy moùn baùu choaùn ñaày caùc coõi theá giôùi nhieàu nhö soá caùt soâng Haèng Haø. Laïi nhö coù moät ngöôøi bieát raèng taát caû caùc phaùp ñeàu laø Voâ Ngaõ, nhôn ñoù ngöôøi naøy thaønh tòu ñöôïc ñöùc nhaãn nhuïc, thì coâng ñöùc cuûa ngöôøi naøy coøn nhieàu hôn coâng ñöùc cuûa vò boà taùt kia”.[4] Cuõng chính vì theá maø sinh ra nhieàu quan nieäm.

1.1. Quan Nieäm “Voâ Ngaõ”.

Phaät thích Ca ñaõ duøng “ba chöõ” ñi lieàn vôùi nhau ñeå nhaän ñònh veà yù nghóa ñôøi soáng con ngöôøi, ñoù chính laø Ñaïo thöù nhaát trong Baùt Chính Ñaïo, goïi laø “chính kieán”. Ñôøi laø voâ thöôøng (Anicca), ñau khoå (Dukkha) voâ ngaõ (Anatta) chöõ Anicca goàm coù ñaàu chöõ “a”, nghóa laø “voâ”, “nicca” nghóa laø haèng coù, thöôøng coù, luoân beàn vöõng. Do ñoù, “Anicca” laø bieán ñoåi luoân, khoâng coù gì beàn vöõng, laø voâ thöôøng. Luaät cuûa voâ thöôøng laø: Sinh, truï, dò, dieät. Sinh laø sinh ra, Truï laø thôøi gian ñeå lôùn leân, Dò laø giaø yeáu ñi, Dieät laø cheát. luaät voâ thöôøng naøy aùp duïng cho muoân vaät muoân loaøi trong vuõ truï. Taïi sao ñau khoå, Dukkha? vì ngöôøi ñôøi meâ muoäi, laàm töôûng raèng vuõ truï vaø ñôøi ngöôøi laø thöôøng haèng baát bieán, laø vöõng beàn, neân tham lam tìm kieám, höôûng thuï moïi khoaùi laïc, cho thoaû loøng duïc voïng. Nhöng khi gaëp ruûi ro, beänh taät, giaø yeáu, vaø cheát ñeán nôi, baét buoäc phaûi ñeå laïi heát: gia ñình thaân thuoäc, cuûa caûi, danh voïng, quyeàn theá..., thì ñaâm ra ñau khoå.[5] Cho neân trong phaàn naøy toâi xin maïn pheùp noùi vôùi caùc baïn veà chöõ thöù ba, Anatta “voâ ngaõ”. Chöõ naøy cuõng raát quan troïng nhö hai chöõ treân, vì laø caên baûn giaùo thuyeát cuûa Phaät Thích Ca. Nhöng chöõ “Voâ ngaõ” ñaõ gaây ra nhieàu thaéc maéc vaø nhieàu hieåu laàm ñoái vôùi caùc Phaät töû vaø caû ngöôøi ngoaøi. Do ñoù, ta caàn tìm hieåu xem taïi sao laïi coù nhöõng thaéc maéc, yù nghóa chính cuûa noù laø gì, vaø ñaâu laø ngaõ thaät? Vaán ñeà naøy seõ ñöôïc saùng toû trong nhöõng phaàn sau ñaây.

1.2. Nhöõng Thaéc Maéc Veà Chöõ Voâ Ngaõ.

Chöõ “voâ ngaõ” dòch töø tieáng pali laø Anatta, hai tieáng sansorit (phaïn) Anatta caû hai ñeàu laø tieáng keùp goàm hai phaàn: phaàn ñaàu laø “an” vaø phaàn chính laø “atta” hay atman. Do ñoù ta thaáy chöõ Anatta (attnan) goàm ñaàu töï “a” hay “an” nghóa laø “voâ”. Chöõ atta (atnan) coù hai nghóa: moät laø ñaïi töø phaûn tænh hay tính töø, atta (attman) nghóa laø “cuûa mình”, “töï mình”. Neân chöõ Anatta (anatman) laø “khoâng phaûi cuûa mình”. Chöõ Atta (atman) coøn duøng trong trieát lyù, sieâu hình AÁn Ñoä ñeå chæ thöïc taïi sieâu hình (Ultimate Reality), ñaïi ngaõ sieâu vieät, (Supreme Self). Chöõ atta (atman) cuõng aùm chæ phaàn thaàn linh, nay bieán daïng trôû neân yù töôûng veà moät thöïc theå (entity) rieâng bieät ôû trong con ngöôøi, töï chuû veà suy nghó, haønh ñoäng, vaø sau khi cheát, tuyø vieäc thieän aùc ñaõ laøm maø ñöôïc thöôûng hay chòu phaït. Do ñoù, chöõ atta (Atman), theo nghóa sau naøy ñeå chæ hoàn (Soul), chöõ “Ta” (Ego), “ngaõ” (Self), caù theå (Individuality), hay toaøn boä xaùc hoàn cuûa moät con ngöôøi. Nhö vaäy theo tín ngöôõng thoâng thöôøng cuûa AÁn Giaùo thì chöõ Atta (atman), hoàn, ngaõ, vaãn toàn taïi, beàn vöõng, chæ coù xaùc laø bieán ñoåi. Hoàn vaãn coù tröôùc khi sinh ,vaø sau khi sinh, vaãn hoàn ñoù luaân hoài töø xaùc naøy qua xaùc khaùc. Bôûi vaäy, khi Phaät Thích Ca duøng chöõ Anatta (anatman) voâ hoàn, voâ ngaõ, thì ñaõ gaây thaéc maéc, ngaïc nhieân ñoái vôùi moät soá ngöôøi, vì coù leõ ñi ngöôïc laïi truyeàn thoáng AÁn Ñoä giaùo thôøi ñoù.[6]

Do ñoù chöõ “voâ ngaõ” ñaõ gaây neân khoâng ít nhöõng cuoäc baøn caõi, nhöõng hieåu laàm, cho tôùi ngaøy nay. Caùc moân phaùi Phaät giaùo vaø caùc toân giaùo khaùc, moãi ngöôøi giaûi thích khaùc nhau. Ñoù cuõng laø soá phaän chung cuûa caùc vò ñöùng saùng laäp caùc Toân giaùo. Vì naïn tam sao thaát baûn, vì nghóa töø ngöõ thay ñoåi, neân sau moät thôøi gian caùc ñoà ñeä ñaõ giaûi thích khaùc vôùi chuû yù cuûa nguyeân baûn. Danh töø cuï theå nhö chanh, cam, taùo, böôûi...thì chöõ naøo nghóa ñoù, vaät ñoù khoâng laãn loän. Tieáng böôûi laø ñeå chæ traùi böôûi. Nhöng ñoái vôùi nhöõng danh töø trìu töôïng nhö Thöôïng Ñeá, Trôøi, Thaàn, Quyû, Ma, Thieân giôùi; thì noäi dung, yù nghóa khaùc nhau, tuyø theo moân phaùi, toân giaùo, trieát hoïc, tuyø thôøi ñaïi thay ñoåi. Cuõng cuøng moät chöõ maø yù nghóa, noäi dung, caùch giaûi thích khaùc nhau. Do ñoù, caàn phaûi xem yù nghóa chính thöùc maø vò saùng laäp ñaõ muoán laø nghóa naøo? Töø xöa tôùi nay ñaõ coù nhieàu kieåu giaûi thích chöõ “voâ ngaõ” khaùc nhau. Ñoái vôùi ngöôøi Duy vaät, vì “voâ hoàn” nghóa laø cheát laø heát nhö kieåu “choù cheát heát chuyeän”, neân coøn soáng ngaøy naøo laø aên chôi cho ñaõ ngaøy ñoù. Moân phaùi (Theravada) cho raèng caùc boä phaän thaân theå thì coù thaät, nhöng khoâng coù “hoàn”, toàn taïi ôû beân trong. Khoâng coù “hoàn” cuûa moät ngöôøi ñoåi töø xaùc naøy qua xaùc khaùc. Nhöng moãi giaây moãi phuùt con ngöôøi laø moät caù nhaân khaùc. Hoàn cuûa con ngöôøi khoâng phaûi laø moät baûn theå beàn vöõng, khoâng bieán ñoåi, nhöng laø moät doøng nhöõng traïng thaùi sau laøm quaû, theo luaät nhaân quaû. Ví nhö ngoïn ñeøn ñoát trong ñeâm toái. Ta thaáy cuõng moät ngoïn ñeøn chaùy, nhöng kyø thöïc, moãi phuùt coù moãi ngoïn löûa khaùc nhau tuyø töøng ñieàu kieän, vaø vì ngoïn löûa luoân tieáp noái nhau, neân ta coù caûm giaùc nhö chæ coù moät ngoïn löûa maø thoâi. Laïi coù ngöôøi cho raèng Phaät Giaùo laø “voâ thaàn”, vì khoâng tin coù “hoàn thieâng baát töû”, khoâng tin coù Thöôïng Ñeá.

Theo kinh ñieån vaø nhöõng lôøi vaán ñaùp khi thuyeát giaûng, Phaät Thích Ca khoâng muoán ñeà caäp, hay traû lôøi nhöõng caâu hoûi veà sieâu hình nhö coù Thöôïng Ñeá hay khoâng? Hoaëc sau khi cheát, soá phaän caùc vò Boà Taùt theá naøo? Nhöng khoâng phaûi vì “im laëng” khoâng noùi maø cho raèng Phaät töø choái söï hieän höõu cuûa vò “Ñaïi ngaõ sieâu vieät”, hay cho raèng “cheát laø heát”! Theo caùc nhaø Phaät hoïc nghieân cöùu thì Phaät Thích Ca luoân toân troïng tín ngöôõng chaân chính cuûa AÁn Ñoä Giaùo. Do ñoù, coù theå noùi raèng Phaät ñaõ khoâng ñaû ñoäng ñeán atta (atman) “hoàn thieâng”, nieàm tin cuûa daân AÁn, vì ngaøi khoâng muoán ñeà caäp ñeán vaán ñeà sieâu hình “baát töû” (Immortal) “töû” (mortal). Khi duøng chöõ antta (anatman) “voâ ngaõ” coù leõ Phaät cuõng khoâng muoán baøn luaän veà höõu theå hoïc (ontology), nhö trong trieát lyù Hy Laïp khi phaân bieät “xaùc” vaø “hoàn”, theo nghóa cuûa höõu theå hoïc Hy Laïp- La Tinh. Moät vaán naïn khaùc: khi duøng chöõ: “voâ ngaõ”, coù phaûi ngöôøi naøy khaùc ngöôøi kia, moãi caù nhaân chòu traùch nhieäm rieâng cho ñôøi soáng cuûa mình.[7] Qua nhöõng thaéc maéc treân ta coù theå tìm hieåu xem ñaâu laø yù nghóa chính cuûa “Anatta” (Antman)?

1.3. Yù Nghóa Cuûa “Anatta” (Atman).

Muoán giaûi toaû nhöõng thaéc maéc vaø hieåu laàm treân, vaø muoán tìm hieåu yù nghóa chính thöùc cuûa Anatta  (atman) “voâ ngaõ”, ta caàn ñaët chöõ ñoù vaøo trong vaên maïch cuûa noù, nghóa laø phaûi giaûi nghóa cuøng vôùi hai chöõ khaùc laø Anicca , “voâ thöôøng” vaø dukkha, “ñau khoå”, vì boä ba chöõ naøy laø caên baûn giaùo thuyeát rieâng bieät cuûa phaät Thích Ca veà giaûi thoaùt. Ñoái vôùi daân chuùng AÁn Ñoä thôøi baáy giôø, theá giôùi chöa ñöôïc Giaûi thoaùt goïi laø Samsara (luaân hoài), vaø theá giôùi ñöôïc giaûi thoaùt laø Nibbana (Nieát baøn). Phaät Thích Ca ñaõ duøng ba chöõ ñeå dieãn taû Samsara, luaân hoài, trong ñoù nhaân loaïi nguïp laën trong nöôùc maét! Taïi sao vaäy? Vì vaïn vaät bieán hoaù khoâng ngöøng, “voâ thöôøng” (Anicca) nhöng con ngöôøi vì meâ laàm aûo töôûng coi ñôøi laø “thöôøng haèng baát bieán”, neân môùi sinh ra “ñau khoå” (dukkha); taïi sao con ngöôøi trong traïng thaùi samsara goïi laø “voâ ngaõ” (Anatta)? Thöa vì noù cuõng phaùt sinh ñau khoå![8]

Caùi goïi laø “Ngaõ”, laø “Ta”trong traïng thaùi Samsara, luaân hoài, laø caùi “Ngaõ” laø caùi “Ta” sai laàm giaû doái, giaû töôûng, gaây ñau khoå neân caàn giaûi thoaùt noù! Phaät Thích Ca ñaõ duøng quan nieäm “danh saéc” (nama rupa) cuûa Aán Ñoä thôøi ñoù ñeå phaân tích caùi “Ta” giaû doái, moûng doøn, khoâng vöõng beàn. Caùi “Ta” ñoù ñöôïc keát hôïp bôûi naêm yeáu toá goïi laø “nguõ uaån” hay “nguõ troïc” nhö sau ñaây. Hôïp chaát töùc laø thaân (rupa). Boán hôïp chaát kia goïi laø taâm (nama) ñoù laø nhaân duyeân. Nhö vaäy caùi “Ta” goàm hai phaàn Thaân vaø Taâm.

Thaân töùc laø thaân xaùc, phaàn sinh lyù cuûa con ngöôøi, hôïp chaát cuûa töù ñaïi: ñòa, thuyû, hoaû, phong.

Ñòa (patavi), laø goàm chaát ñaëc nhö xöông, thòt.

Thuyû chaát öôùt nhö nöôùc.

Hoaû (apo), laø goàm chaát noùng nhö nhieät ñoä.

Phong (vayo), laø goàm chaát ñoäng nhö hôi thôû, hoâ haáp.

Ta thaáy boán chaát naøy thuoäc vaät chaát tan bieán khoâng ngöøng, trong ñoù vaïn söï, vaïn vaät trao ñoåi, aûnh höôûng laãn nhau. Ví duï: Khí trôøi ta huùt voâ laø “cuûa ta”, nhöng khi thôû ra caây coû huùt laáy thì laø “cuûa caây coû”, do ñoù khoù coù theå phaân bieät caùi gì thöïc söï laø “cuûa ta” vaø caùi gì thuoäc ngoaïi caûnh ñöôïc. Neáu boán chaát ñoù lìa nhau thì moãi chaát trôû veà moãi loaïi cuûa noù. Ñoù laø caùi “saéc uaån”, caùi “ta” giaû töôûng maø thoâi.[9]

Vaäy thì taâm hay taâm linh “cuûa ta”, trong theá giôùi samsara luaân hoài laø gì? Phaät Thích Ca ñaõ duøng trieát lyù Aán Ñoä ñeå giaûi thích nhö sau: caùi “taâm” cuûa con ngöôøi laø hoãn hôïp boán yeáu toá taâm lyù, thuï, töôûng, haønh, thöùc.

* Thuï laø caûm giaùc do nguõ quan, do caûm thaáy khi tieáp xuùc vôùi nhöõng vaät beân ngoaøi:

* Töôûng laø khi coù caûm giaùc veà moät vaät gì thì lieàn sau töôûng maø nhaän ra vaät ñoù laø vaät gì, nhö boâng hoa laø boâng hoa.

* Haønh laø tình caûm phaûn ñoäng, phaûn öùng laïi. taâm hoàn con ngöôøi khoâng gioáng caùi maùy chuïp aûnh, noù chæ thu hình aûnh beân ngoaøi moät caùch khaùch quan maø thoâi. Nhöng laïi coøn coù nhöõng phaûn öùng tình caûm nöõa. Nhö thaáy hoa, thaáy gaùi ñeïp thì yeâu thích, thaáy hoa taøn, gaùi xaáu thì gheùt. Ñoù laø caên côù sinh ra karma, nghieäp baùo, luaân hoài.

* Thöùc laø hieåu bieát, laø loø tích tröõ, chöùa chaáp “thaát tình” nhö: hyû, noä, ai, coá, aùi, oá, duïc. Do ñoù, söï hieåu bieát hay kinh nghieäm kieán thöùc cuûa moãi ngöôøi chæ laø moät môù nhöõng kyù öùc veà thaát tình maø thoâi! Theo moân phaùi (Theravada) nhöõng kinh nghieäm veà thaát tình naøy, ngöôøi ta seõ mang theo töø kieáp naøy sang kieáp khaùc, vaø seõ ñònh ñoaït soá phaän cao thaáp khi “taùi sinh”.[10] Nhö vaäy khi ta ñaõ tìm ra ñöôïc yù nghóa chính cuûa voâ ngaõ, phaân bieät ñöôïc ñaâu laø ngaõ thaät ñaâu laø ngaõ giaû. Neân ta caàn giaûi thoaùt caùi “Ngaõ” khoâng thaät.

1.4. Giaûi Thoaùt “Giaû Ngaõ”.

Nhö vöøa phaân tích ôû treân, caùi “ngaõ” caùi “ta” laø nôi chöùa chaáp nhöõng phaûn ñoäng tình caûm, laø caùi “ta” bieán ñoåi khoâng ngöøng, luùc yeâu, luùc gheùt, luùc giaän, luùc hôøn… tuyø theo caûnh ngoä, sôû thích, thieân kieán. Noù cuõng chòu luaät voâ thöôøng chi phoái, vaø chòu ñau khoå! Ñoù laø caùi “ta” thuoäc theá giôùi trong Samsara (luaân hoài) caàn ñöôïc giaûi thoaùt sang caûnh giôùi Nibbana (Nieát baøn).

Trong pheùp tu luyeän Phaät Giaùo, vieäc phaù söï chaáp chöùa caùi Ngaõ tình caûm giaû doái, goïi laø phaù “ngaõ chaáp”. Taïi sao laïi goïi caùi Ngaõ tình caûm laø giaû? Laø caùi “giaû ngaõ”. Chöõ “giaû” nghóa laø khoâng phaûi khoâng coù, nhöng coù maø khoâng thöïc. Veà vaán ñeà chaân thaät, “giaû” kinh ñieån Phaät Giaùo thích duøng caâu chuyeän nhìn daây thöøng ra con raén laøm ví duï ñeå phaân bieät theá naøo laø “chaân ngaõ” trong toái taêm (voâ minh), ta thaáy moät ñoaïn giaây thöøng, vì nhìn khoâng roõ, neân töôûng töôïng ra con raén, vaø cho laø raén thaät, neân giaät mình sôï haõi! Nhöng khi thaép ñeøn leân, thaáy roõ ñoaïn giaây thöøng, thì caùi aûo töôûng veà con raén lieàn tan bieán. Nhìn giaây thöøng ra con raén laø meâ laàm, aûo töôûng. Thaáy giaây thöøng maø nhaän ra ñoù laø giaây thöøng, thì caùi nhaän naøy ñaõ laø “saùng kieán”, nhöng chöa ñuû, coøn caàn coù “chaùnh kieán”, laø “thaáy thaät”. Khi ta thaáy moät vaät daøi, bieát roõ laø caùi giaây thöøng, laïi bieát roõ giaây thöøng ñoù thaét baèng chæ gai, thì nhaän thöùc ñoù môùi laø “vieân thaønh thöïc”. Bôûi vaäy, thaáy giaây thöøng maø baûo laø con raén laø sai, nhöng baûo khoâng coù gì heát cuõng sai luoân: “coù” laø sai, maø “khoâng” cuõng sai, töùc laø caùi nghóa caâu: “coù maø khoâng, khoâng maø coù”, nhö caâu “phi höõu phi khoâng”, laø khoâng coù nhöng cuõng khoâng khoâng. Caùi maø ta goïi laø “ngaõ” laø “ta”, laø khoâng coù thaät nhöng maø coù giaû. Meâ (voâ minh) thì laø “giaû ngaõ” nhöng khi tænh ngoä thì laïi laø chaân ngaõ, chaân tính, chaân theå.[11]

Nhöõng phaân tích treân ñaây veà caùi “giaû ngaõ” theo toâi khoâng khoù hieåu neáu moãi ngöôøi traàm tónh ít giaây phuùt ñeå nhìn trong saâu thaúm loøng mình! Ta ñau khoå laø do caùi “ta” bò thaát tình chi phoái, thoáng trò maø ra. Thaät vaäy, caùi “ta” cuûa ta laø gì? Thöa ñoù chính laø caùi Ta töï cao töï ñaïi cho mình hôn heát moïi ngöôøi khoâng chòu nhaän caùi hay caùi toát cuûa ngöôøi khaùc. Caùi “ta” ích kyû, chæ bieát mình, sôû thích mình, tö lôïi mình daàu haïi cho keû khaùc nhö caâu noùi: “Ích kyû haïi nhaân”. Caùi “ta” ghen töông, phaân bì, khi bieát ai ñöôïc ñieàu toát, noåi maùu ghen tìm caùch haïi giaù ngöôøi ta. Caùi “ta” khoe khoang, giaû hình nhaân nghóa ñeå ñöôïc tieáng khen. Caùi “ta” thieân vò, thieân kieán, chæ yeâu thích nhöõng ngöôøi thaân thuoäc baø con, baïn beø, nhöng gheùt boû thuø haèn nhöõng ngöôøi thaúng thaén, nhöõng baát ñoàng yù kieán. Taát caû nhöõng caùi “ta” do thaát tình chi phoái, ñieàu khieån, laø nhöõng tö caùch cuûa caùi “ta” ñeâ tieän, heøn haï aáu tró trong con ngöôøi, chính laø caùi Giaû ngaõ, caàn ñöôïc thanh luyeän ñeå trôû neân caùi "ta" thaät, caùi "chaân ngaõ"õ, thaûnh thôi tröôûng thaønh voâ vò lôïi an hoaø.[12] khi ñaõ giaûi thoaùt ñöôïc “giaû ngaõ” ta phaûi tìm veà “ngaõ thaät”.

1.5. Tìm Veà “Ngaõ Thaät”.

Ta vöøa tìm hieåu veà caùi Ta giaû doái, caùi "giaû ngaõ" töùc caùi "voâ ngaõ" thuoäc theá giôùi Samsara voâ thöôøng, ñau khoå. Ta cuõng nhaän ñònh raèng caùi voâ ngaõ naøy laø caên nguyeân cuûa ñau khoå, vì noù bò thaát tình chi phoái khoâng töï chuû ñöôïc. Ñoù laø moät hình thöùc, moät tình traïng thaáp keùm cuûa kieáp con ngöôøi. Do ñoù, caàn giaûi thoaùt, sieâu thoaùt con ngöôøi ñeå tìm veà chaân ngaõ cuûa noù, trong coõi Nirbana.[13] Ñaây cuõng laø chuû ñích cuûa Phaät Thích Ca, khi giaûng thuyeát veà ba chöõ : Voâ thöôøng, Ñau khoå, Voâ ngaõ.

Khi duøng chöõ anatta (anatman), voâ ngaõ, Phaät Thích Ca chæ coù yù phaân giaûi caùi ta thaät, vaø caùi Ta khoâng thaät laø gì? Nhö kinh söû cho bieát, Phaät thöôøng töø choái khoâng traû lôøi nhöõng caâu hoûi veà sieâu hình nhö söï hieän höõu cuûa vò chuùa teå hoaëc veà baûn theå hoïc nhö söï baát töû cuûa atman (hoàn). Chuû tröông cuûa Phaät laø thöïc teá, nhaèm chöõa beänh tinh thaàn cuûa con ngöôøi ñang ñau khoå ôû kieáp naøy, ngay baây giôø. Ñeå minh chöùng cho laäp tröôøng coá höõu cuûa Phaät Thích Ca, Kinh Ñieån Phaät Giaùo thöôøng nhaéc laïi caâu chuyeän: “ngöôøi saên baén bò thöông”. Vaán ñeà caáp baùch luùc naøy laø cöùu ngöôøi ta khoûi ñau khoå. Suy luaän veà linh hoàn nhö linh hoàn baát töû, vuõ truï bôûi ñaâu maø coù, thì cuõng nhö ngöôøi thay vì tìm caùch ruùt ra lieàn muõi teân ñoäc ñang caém vaøo caïnh söôøn ngöôøi saên baén, laïi ñaët ra nhöõng caâu hoûi khoâng khaån thieát nhö: ai laøm, ai baén muõi teân vaø muõi teân laøm baèng chaát ñoäc gì….

Nhöng cuõng vì im laëng khoâng tröïc tieáp traû lôøi, neân sau naøy caùc moân phaùi Phaät Giaùo Vieät Nam töï tieän caét nghóa giaùo thuyeát cuûa Phaät theo thieân kieán cuûa mình. Vì theá, coù ngöôøi cho raèng, Phaät Giaùo phuû nhaän tröôøng cöûu cuûa linh hoàn, hoaëc thuyeát cuûa Thöôïng Ñeá, cuõng nhö thuyeát cuûa linh hoàn baát töû do baûn ngaõ taïo ra ñeå töï phænh vv… suy dieãn nhö vaäy coù theå laø voâ baèng côù, vì giöõ thaùi ñoä im laëng, khoâng coù nghóa laø Phaät töø choái nieàm tin chaân chính cuûa daân chuùng Aán Ñoä. Caét nghóa theo thieân kieán laø laïc maát chuû thuyeát cuûa Phaät khi duøng moät chöõ gì hay caâu naøo thì phaûi ñaët trong vaên maïch, vaø trong hoaøn caûnh ñaëc bieät nhö daønh rieâng cho moät lôùp thính giaû naøo ñoù, thì môùi coù theå hieåu ñöôïc yù nghóa chaân thaät cuûa danh töø ñoù.

* Vaäy "chaân ngaõ" (True senf) laø gì? Neáu giaû ngaõ thuoäc theá giôùi Samara, thì chaân ngaõ thuoäc taïm giôùi Nirvana, ñaõ ñöôïc tænh ngoä. Trong coõi luaân hoài nghieäp baùo, caùi giaû ngaõ bò chi phoái bôûi thaát tình, duïc voïng, thì trong caïnh giôùi Nieát baøn thanh tònh, con ngöôøi tröôûng thaønh laø con ngöôøi suy tö vaø haønh ñoäng theo lyù trí, theo söï khoân ngoan tuyeät vôøi goïi laø trí tueä Baùt nhaõ (Prajna paramita) caùi chaân ngaõ thuoäc theá giôùi sieâu thoaùt, neân caàn phaûi choáng laïi caùi duïc tình,  duïc voïng ñeâ heøn cuûa Samsara; nhaát laø phaûi tieâu dieät caùi toâi ích kyû. Do ñoù, trong pheùp tu luyeän caàn noi theo “Baùt Chính Ñaïo”, ñeå trôû neân ngöôøi ñöùc haïnh ngöôøi tìm ñöôïc Chaân ngaõ laø ñaït tôùi caùi Chaân nhö, Phaät taùnh thöïc haønh ñöùc töø bi, yeâu thöông heát moïi ngöôøi, moïi loaøi. Caùi taâm thuoäc caáp Samsara, laø caùi giaû ngaõ, neân chæ yeâu ngöôøi mình thích maø gheùt ngöôøi khoâng öa.

Bôûi vaäy, chuû ñích cuûa Phaät Thích Ca laø giuùp con ngöôøi giaûi thoaùt cuûa söï kìm keïp cuûa caùi Giaû ngaõ bò duïc voïng ñieàu khieån ñeå tieán tôùi Nieát baøn, nghóa laø tìm veà caùi Chaân ngaõ , sieâu thoaùt, thanh tònh. Muoán ñöôïc nhö theá phaûi coù coâng tu luyeän, phaûi tieâu dieät caùi giaû doái, töùc laø voâ ngaõ, phaûi tænh ngoä. Haønh ñoäng quyeát lieät ñeå tieán tôùi Giaùc ngoä hoaøn toaøn, goïi laø “ Ñaïi töù” theo nghóa cheát ñi ñeå soáng ñôøi soáng môùi. Ñoù laø ta môùi trình baøy veà quan nieäm Voâ ngaõ theo Phaät Giaùo nguyeân thuyû, coøn Ngaõ qua caùc trieát gia vaø caùc toâng phaùi vaøo thôø sau Ñöùc Phaät nhaäp dieät thì sao?.

2. “Ngaõ” qua caùc Trieát gia vaø caùc Toâng phaùi Phaät Giaùo.

2.1. “Ngaõ” Qua Caùc Trieát Gia Phaät Giaùo.

Tö töôûng cuûa nhaân loaïi töø xöa tôùi nay, thöôøng nghieâng haún veà moät trong hai khuynh höôùng laø nhaát nguyeân hay nhò nguyeân. Thuyeát nhaát nguyeân tieâu bieåu nhaát coù leõ laø cuûa phaùi Advaita maø Sankara khôûi xöôùng, vôùi nguyeân taéc cô baûn laø Brahmasatyam jagam mithya: chæ coù Brahman laø thöïc, theá giôùi laø huyeàn hoaëc. Noùi caùch khaùc theo Sankara (788-820) chæ coù moät thöïc taïi duy nhaát laø Brahman ngoaøi Brahman - atman, trôøi vaø ñaát, ta vôùi ngöôøi, taâm linh vôùi theá giôùi… laø do voâ minh voïng thöùc maø ra caû. Khoâng coù chuû theå tri thöùc, taát caû chæ laø moät khoâng hai advaita vaø Ta chính laø caùi Moät aáy. Tattvamasi, nhö Chaân dogya Upanisad ñaõ noùi (ch  Upanishad VI, 8-7).[14]

* “Ngaõ” theo Upanisad: Caùc nhaø Advaitins _ ngöôøi theo thuyeát Baát Nhó, trung thaønh vôùi Upanishad cho raèng, yù thöùc vónh cöûu laø hieän thöïc duy nhaát. Xuaát hieän nhö chuû theå vaø khaùch theå moät caùch môø aûo.

Shantaksita (Thieän haûi tònh hoä) nhaän xeùt raèng quan ñieåm naøy chæ chöùa ñöïng moät sai soùt raát nhoû ñoù laø baûn ngaõ caàn thieát ñöôïc yù thöùc thuaàn khieát xem laø vónh cöûu. Chuùng ta chæ caûm nhaän nhöõng nhaän thöùc thay ñoåi, vì vaäy ngoaøi chuùng ta ra khoâng coù nhaän thöùc vónh cöûu. Vaäy thöû hoûi neáu chæ coù moät yù thöùc vónh cöûu, thì nhöõng nhaän thöùc ñoái nghòch laøm sao giaûi thích ñöôïc? Vì taát caû chuùng caàn phaûi ñöôïc nhaän thöùc cuøng moät luùc. Neáu nhö hieän thöïc toät cuøng laø moät yù thöùc vónh cöûu, thì taát caû söï khaùc bieát giöõa tri thöùc sai vaø ñuùng, giöõa troùi buoäc vaø giaûi thoaùt seõ bò xoaù saïch vaø seõ khoâng coù ích gì?.

* “Ngaõ” theo Nyaya - Vaishesika: Tröôøng phaùi naøy chuû tröông yù töôûng cuûa chuùng ta phaûi coù moät Baûn ngaõ, maø coù bieát ñöôïc nhöõng yù töôûng ñoù vaø trong noù laø taát caû duïc voïng, caûm xuùc vaø yù töôûng cuûa chuùng ta. Shanataksita vaø Kamalashila chæ ra raèng tri thöùc khoâng ñoøi hoûi ngöôøi söû duïng tri thöùc phaûi toaû saùng noù, duïc voïng, ñam meâ, caûm xuùc vaø yù töôûng cuõng khoâng ñoøi hoûi vaät  chöùa chuùng nhö nhöõng söï vaät thoâng thöôøng, vì nhöõng ñoái thuû xem chuùng laø baát ñoäng. Baûn thaân yù thöùc laø khi keát hôïp vôùi yù nieäm veà caùi toâi ñöôïc goïi laø Baûn ngaõ. Noù chæ hieän thöïc ôû daïng hieän töôïng cuoái cuøng noù cuõng khoâng bieåu thò gì caû. Ñam meâ, caûm xuùc vaø yù töôûng laø taïm thôøi vaø sinh ra theo trình töï nhö haït gioáng vaät chaát, laøm (maàm)… chuùng khoâng laøm moät Baûn ngaõ coá ñònh naøo khaùc.[15]

* "Ngaõ” theo Mimamsa: Kumarila ñaõ cho raèng, gioáng nhö con raén, vaãn laø con raén, duø noù coù theå cuoän troøn vaø ôû tö theá thaéng; cuõng töông töï nhö baûn ngaõ laø coát loõi thieát yeáu cuûa yù thöùc thuaàn khieát vaø vónh cöûu. Kumarila traû lôøi raèng söï ña daïng cuûa nhaän thöùc laø do söï ña daïng cuûa caùc khaùch theå. Gioáng nhö löûa baûn chaát laø chaùy, noù chæ coù theå ñoát chaùy nhöõng khaùch theå deã baét löûa khi ñöa vaøo noù. Cuõng gioáng nhö Baûn ngaõ, duø noù laø baûn chaát töï nhieân cuûa yù thöùc vaø vónh cöûu, nhöng noù chæ naém baét ñöôïc nhöõng döõ lieäu caûm quan khaùch theå do giaùc quan caûm nhaän ñöôïc. Nhöõng nhaø phaät hoïc ñaõ phaûn baùc laïi. Neáu nhaän thöùc bò aûnh höôûng bôûi nhöõng chöùc naêng thay ñoåi cuûa caùc giaùc quan laø khaùch theå thì chuùng khoâng theå xem laø moät vónh cöûu. Hôn nöõa tính ña daïng cuûa nhaän thöùc trong giaác mô vaø aûo giaùc nôi khoâng coù baûn sao khaùch quan naøo, thì seõ khoâng theå giaûi thích ñöôïc. Hôn nöõa, neáu löûa ñoát chaùy nhöõng khaùch theå beùn löûa, thì theá giôùi naøy chæ laø moät ñoáng tro taøn maø thoâi.

Toùm laïi, Baûn ngaõ hay yù nieäm veà caùi Toâi laø do voâ minh khoâng coù ñieåm khôûi ñaàu. Khoâng coù ngöôøi naém baét ñöôïc yù nieäm veà caùi Toâi, neân khoâng coù ngöôøi söû duïng kieán thöùc. Nhaän thöùc chæ döïa vaøo yù nieäm sai laàm cuûa kyù öùc vaø noù khoâng theå chöùng minh söï hieän höõu cuûa Baûn ngaõ.[16]

* “Ngaõ” theo Sankhya: Sankhya cuõng cho raèng Baûn ngaõ laø yù thöùc thuaàn khieát vaø vónh cöûu, khaùc vôùi budhi hay khaû naêng nhaän thöùc. Ñeå choáng laïi quan ñieåm naøy nhöõng nhaø Phaät hoïc ñöa ra yù kieán: neáu Baûn ngaõ chæ höôûng thuï nhöõng caùi ñöôïc phaûn aùnh trong budhi, thì söï phaùn aûnh naøy seõ ñoàng nhaát hay khaùc vôùi Baûn ngaõ? Neáu ñoàng nhaát thì baûn ngaõ cuõng seõ thay ñoåi vôùi nhöõng phaûn aùnh ñoù, coøn khoâng thì Baûn ngaõ khoâng theå höôûng thuï ñöôïc chuùng. Hôn nöõa, neáu haønh ñoäng thuoäc veà budhi coøn keát quaû thuoäc veà Baûn ngaõ, thì vai troø cuûa khoå vaãn tieáp tuïc duy trì. Ngoaøi ra, neáu cho raèng Prakrti vaø Purusa keát hôïp vôùi nhau nhö ngöôøi ñui vaø ngöôøi queø, vaø raèng Prakrti gaây haäu quaû cho Purusa theo yù muoán cuûa noù thì laøm theá naøo caûm xuùc maïnh meõ laëp ñi laëp laïi nhieàu laàn veà moät söï vaät, hieän höõu khi khoâng coù maët söï vaät ñoù, taïi thôøi ñieåm ñöôïc höôûng, neáu khoâng coù söï thay ñoåi trong Pudhi, thì noù khoâng vónh cöûu, vaø neáu khoâng coù söï thay ñoåi trong ñoù, noù khoâng theå laø ngöôøi ñöôïc höôûng vaø Pakrti khoâng theå giuùp gì cho noù. Hôn nöõa Parkti thay ñoåi sao cho phuø hôïp vôùi “khaùt khao muoán thaáy” cuûa Baûn ngaõ, thì laøm sao coù theå goïi Pakrti laø khoâng coù yù thöùc. Neáu cho raèng Parkti chæ bieát chuaån bò nhieàu moùn aên ngon mieäng, nhöng khoâng bieát aên chuùng thì ñaây laø ñieàu raát phi lyù. Nhö vaäy trí naêng, yù chí, yù thöùc, khaû naêng tri giaùc vaø caâu vaên, taát caû chuùng ñeàu ñoàng nghóa. Neáu yù thöùc ñöôïc mieâu taû nhö Baûn ngaõ thì ñieàu ñoù cuõng khoâng coù haïi chi. Chuùng ta chæ ñöôïc choáng laïi caùi ñöôïc goïi laø vónh cöûu.[17]

* “Ngaõ” theo Jainas: Jainas cuõng nhö Mimamsaka cho raèng Baûn ngaõ laø yù thöùc, nhöng hoï coi noù laø söï ñoàng nhaát trong söï khaùc bieät. Laø vaät chaát (dravya) noù ñoàng nhaát vaø höôùng noäi; (anugamatmaka) laø nhöõng nhaân toá lieân tuïc (paryaya) noù ña daïng vaø höôùng ngoaïi (vyavrittimat); nhö moät nhaân sö (Nara-simha) duø laø moät nhöng noù coù baûn chaát keùm. Tuy nhieân quan ñieåm naøy raát phi lyù, ñoàng nhaát thuaàn tuyù hoaëc khaùc bieät, thuaàn tuyù môùi coù theå duy trì ñöôïc veà maët logic. Caû hai maët ñoái nghòch khoâng theå hieän höõu, ñoàng thôøi trong cuøng moät thöïc theå. Nhaân sö  cuõng khoâng phaûi laø baûn chaát keùm, anh ta chæ laø moät taäp hôïp nhöõng nguyeân töû thoaùng qua. Chính vì theá maø Dharmakirti nhaän xeùt nhöõng moân ñoà Jainas sô ñaúng, ñaõ khoâng bieát xaáu hoå khi ñöa ra nhöõng nhaän xeùt khoâng coù nghóa vaø ñoái nghòch. Oâng cho raèng hieän thöïc coù caû hieän höõu vaø khoâng hieän höõu, vöøa thoáng nhaát vöøa ña nguyeân, caû höôùng noäi vaø höôùng ngoaïi. Neáu nhö vaäy thì “söõa ñoâng vöøa laø söõa ñoâng vöøa laø laïc ñaø”. Nhö vaäy neáu ai ñoù baûo aên söõa ñoâng, anh ta laïi chaïy theo ñeå aên con laïc ñaø![18]

* “Ngaõ” theo Vatsiputriyas: Shantarasita nhaän xeùt nhöõng tín ñoà theo Hipayanist mace duø hoï töï xöng laø Phaät töû, nhöng hoï laïi ñaët Baûn ngaõ döôùi danh xöng laø Pudgala vaø tuyeân boá noù khoâng ñoàng nhaát cuõng khoâng khaùc bieät vôùi name Skanahas, noù khoâng thöïc vaø cuõng khoâng phaûi khoâng thöïc, cho neân noù “khoâng dieãn taû ñöôïc”. Hoï neân bieát raèng Pudgala cuõng nhö hoa sen, baàu trôøi; noù hoaøn toaøn. Chæ coù nhöõng phi thöïc theå nhö hoa sen. Baàu trôøi môùi goïi laø khoâng dieãn taû ñöôïc”. Hieäu löïc hay haønh ñoäng khoâng thaønh coâng, laø ñònh nghóa cuûa söï hieän höõu. Chæ coù söï vaät taïm thôøi laø coù hieäu löïc, do ñoù chuùng coù thöïc. Caùi khoâng dieãn taû ñöôïc khoâng theå goïi laø thöïc theå hieän höõu. Nhöõng nhaân vaät vó ñaïi nhö Vasubandhu (theá thaân Boà Taùt)… ñaõ giaûi thích thaønh coâng nhöõng ñieåm döôøng nhö maâu thuaãn naøy baèng caùch, chæ ra nhöõng maâu thuaãn giaùo lyù roõ raøng laø Phaät bao dung do kyõ naêng hoaøn haûo cuûa ngaøi, oâng chæ giaûng daïy söï hieän höõu cuûa Pudgala ñeå loaïi boû nhöõng yù nieäm sai laàm cuûa söï khoâng hieän höõu. Theá neân trong trieát lyù Phaät giaùo caùi Ta, caùi Mình (töùc laø caùi thaân theå con ngöôøi) maø laø con ngöôøi thì ñöôïc hieåu theo nhieàu kieåu vaø khoâng ít nhöõng tröôøng phaùi, hay toâng phaùi Phaät giaùo quan nieäm. Moãi phaùi moãi trieát gia coù moät caùi nhìn rieâng, khoâng loaïi tröø nhau nhöng hoaø queän vaøo nhau, ñi töø thaáp leân cao, töø nhoû ñeán lôùn… töø töôùng ñeán theå, töø bieät töôùng ñeán dò töôùng…. Ñeå coù moät caùi nhìn chính xaùc veà söï caáu taïo “saéc thaân” hay söï caáu taïo con ngöôøi, trong trieát lyù cuûa Phaät giaùo, vì theá chuùng ta coù theå cuøng nhau tìm hieåu caùi Ngaõ trong moät soá toâng phaùi nhö sau.[19]

2.2. “Ngaõ” Qua Caùc Toâng Phaùi Phaät Giaùo.

“Coù ngöôøi cho raèng trong vaøi ñoaïn kinh saùch Phaät giaùo, ngöôøi ta tìm ñöôïc nhöõng lôøi tuyeân boá cuûa Ñöùc Phaät cho thaáy caûm töôûng moät quan nieäm nhò nguyeân giöõa theå  xaùc vaø tinh thaàn. Trong moät kinh (sutra) Ñöùc Phaät quaû quyeát raèng “nguõ uaån” (skandhas) gioáng nhö moät gaùnh naëng vaø con ngöôøi gioáng nhö keû mang gaùnh naëng ñoù. Vaäy Ñöùc Phaät ñaõ coù mieâu taû quan heä nhò nguyeân giöõa con ngöôøi vaø nhöõng thaønh phaàn taâm vaät lyù taïo neân con ngöôøi. Nhöng keát cuïc ñieàu ñoù khoâng phaûi laø quan ñieåm Phaät giaùo.

Vaäy theo nhö söï dieãn giaûi truyeàn thoáng cuûa Phaät giaùo, ñoaïn ñoù ñöôïc vieát ra cho nhöõng ngöôøi ñöùng veà phöông dieän trieát hoïc, bò thöû thaùch bôûi nieàm tin vaøo moät caùi “ngaõ” (atman), töùc laø moät linh hoàn vónh cöûu vaø thöôøng haèng. Nhöng quan ñieåm cuûa Ñöùc Phaät veà baûn chaát söï töông quan giöõa theå xaùc vaø tinh thaàn ñoái chieáu vôùi caên tính con ngöôøi laø giaùo lyù “voâ ngaõ” (anatman). Nguyeân lyù ñoù quaû quyeát raèng, ngoaïi tröø “nguõ uaån” (skandhas), töùc laø nhöõng taäp hôïp taâm vaät lyù maø baûn theå con ngöôøi ñöôïc taïo neân, khoâng coù linh hoàn nhö laø moät thöïc theå rieâng bieät, töï chuû vaø vónh cöûu thöôøng haèng. Giaùo thuyeát ñoù thì chung cho moïi moân phaùi Phaät giaùo.

Maëc duø giaùo huaán ñoù laø toång quaùt nhö vaäy, nhöng Phaät giaùo ñaõ traûi qua nhöõng traøo löu trieát lyù phaân reõ veà quan ñieåm muoán hieåu bieát ñuùng ra caùi gì taïo neân baûn chaát caùi Toâi hay laø con ngöôøi. Coù nhieàu moân phaùi Phaät giaùo ñoàng nhaát hoaù con ngöôøi chæ thu goïn vaøo moät uaån maø thoâi, ñoù laø “caùi thöùc”; nhieàu moân phaùi khaùc thì ñoàng nhaát hoaù con ngöôøi vaøo toaøn boä “naêm uaån” v.v. Coù nhöõng moân phaùi tö töôûng chaáp nhaän moät laäp tröôøng coù tính caùch duy danh hôn, khaúng ñònh con ngöôøi hay caùi Toâi chæ laø moät “danh xöng thuaàn tuyù” maø thoâi.

* Nhôn thöøa quan nieäm: Caùi "ta" caùi "mình" khoâng phaûi laø caùi gì cao xa, maø noù ôû ngay trong ta (töùc laø töø caùi toaøn theå con ngöôøi do tinh huyeát cuûa cha meï) ñöôïc taïo thaønh bôûi boán toá chaát goùp laïi: cöùng, öôùt, noùng, ñoäng. Trong boán yeáu toá naøy caùi ñoùng vai troø chuû ñoäng laø thöùc (nghieäp thöùc) chính nôi naøy hoäi tuï caùc duyeân laïi cuøng nhau ñeå taïo neân thaân. Caùi thaân thì do caùi mình. Vaäy caùi mình thì do ñaâu maø coù? Thöa do thaân ngöôøi maø coù (Neáu khoâng coù thaân con ngöôøi hieän höõu thì laøm chi coù caùi thaân mình ta ñöôïc. Trôû laïi vaán ñeà, vaäy nghieäp thöùc do ñaâu maø coù? Thöa laø do kieáp tröôùc huaán taäp nôi thaân keát thaønh taùnh ngöôøi vaø coù theå caûm ñöôïc thaân mình. Thaät laø moät ñieàu heát söùc kyø dieäu, vì chính töø taâm laïi taïo ra haïnh nghieäp, hai caùi keát vôùi nhau taïo ra thaân mình. Thaân khoâng phaûi töï nhieân coù, cuõng chaúng ai laøm ra maø chính  töø taâm taïo ra. “taâm taïo nhaát theå vaø tam giôùi höõu tình giai tuyø nghieäp höõu”.

Cuõng vaäy caùi "ta" vaø caùi "mình" khoâng töï nhieân coù cuõng khoâng ai laøm ra.

Thaân cuõng ñöôïc taïo bôûi söï höõu haïn cuûa nghieäp nhaân quaû, coù luùc tan raõ neân Phaät giaùo cho raèng ñaây chæ laø moät söï xoay vaàn bieán ñoåi cuûa nghieäp thöùc nôi töï taâm maø thoâi, thay thaân cuõ laáy thaân môùi; töùc laø nghieäp cuûa kieáp tröôùc laø nhaân sinh thaønh quaû ôû kieáp naøy. Nghieäp ôû kieáp naøy laø nhaân sinh quaû ôû kieáp sau. Söï luaân hoài nhaân quaû aáy voâ thuyû voâ chung keùo daøi baát taän maõi ñeán khi con ngöôøi ñöôïc giaûi thoaùt khoûi voøng sinh töû luaân hoài thì thoâi. Vì theá, thaân mình con ngöôøi ta hieän nay chæ laø moät thaân trong muoân vaøn thaân khaùc, söï sinh moät laàn trong hieän taïi cuõng chæ laø voâ löôïng trong muoân vaøn laàn sinh, caùi cheát cuûa ngaøy nay cuõng laø trong muoân vaøn caùi cheát khaùc trong töông lai. Töø ñaây Phaät giaùo muoán nhaén nhuû moïi ngöôøi raèng, khoâng tham caàu sanh, vì noù voâ thöôøng khoâng beàn vöõng.

Ñoái vôùi söï cheát cuõng khoâng neân sôï, vì khoâng phaûi maát ñi, maø chæ ñoåi cuõ laáy môùi, cheát cuõng nhö soáng vaø soáng cuõng nhö cheát, ñau maø khoâng ñau chi vaäy. Thaân mình cuûa ngaøy hoâm nay chæ laø caùi nghieäp cuûa thaân mình tröôùc vaø hoâm sau laø nghieäp cuûa thaân naøy, töùc caùi theå bieán töø xaáu ñeán toát vaø ñeå ñöôïc quaû toát trong töông lai.[20]  Ñoù chæ laø moät ñoâi neùt veà Nhôn thöøa coøn Ñaïi thöøa thì sao?

* Ñaïi thöøa.

Tieán xa ñaõ chöùng ñöôïc caùi thöïc töôùng neân khoâng chaáp “coù” maø cuõng chaúng chaáp “khoâng”, töùc laø cuõng coù maø cuõng khoâng (Phi höõu phi khoâng; dieäc höõu dieäc khoâng).

Thöïc töôùng theo Ñaïi thöøa laø caùi chaân töôùng cuûa vuõ truï vaïn vaät. Thöïc töôùng goàm caû caùi theå, caùi töôùng vaø caùi duõng, nghóa laø chaân nhö (theå) töùc vaïn phaùp (töôùng) ngoaøi vaïn phaùp (töôùng) khoâng coù chaân nhö (theå). Vaø caùi duõng laø choã duøng cuûa theå. Neáu khoâng coù duïng thì khoâng phaûi laø theå. Do ñoù, Theå- Duïng- Töôùng laø moät hieän theå hoaøn ñoàng boä cuûa thöïc töôùng cuûa hieän höõu.[21]

Söï quan heä chaët cheõ giöõa theå vaø töôùng gioáng nhö quan heä giöõa Phaät vaø chuùng sinh. Chuùng sinh vaø Phaät caû hai ñeàu ñoàng Phaät tính, töùc laø baûn theå cuûa chuùng sinh ñoàng vôùi baûn theå cuûa Phaät. Tuy nhieân, vì nhaân duyeân chi phoái neân chuùng sinh laïi phaûi luaân hoài hoaù kieáp, hoaëc laøm ngöôøi, laøm quyû hay laøm vaät naøo ñoù… vaø hieän töôùng tuy muoân vaøn khaùc bieät vaø daïng thöùc, maø phaät tính - chaân nhö vaãn laø moät.

Phaät tính chæ toû loä vôùi chuùng sinh khi naøo chuùng sinh ñaõ khaûi ngoä.

Toùm laïi, caùi taâm bình ñaúng cuûa Phaät giaùo laø moät caùi taâm khoâng coøn phaân bieät ta – ngöôøi, toát – xaáu, coù – khoâng, trong- ngoaøi, laønh – döõ, soáng – cheát…. Ñoù laø phaùp moân bình ñaúng baát nhò, hay laø trung ñaïo cuûa Ñaïi thöøa.[22]

* Tieåu thöøa.

Tieåu thöøa nhaän bieát hieâän töôïng giôùi laø “voâ thöôøng” neân phaù ñöôïc caùi chaáp “coù”, nhöng laïi döøng ôû ñoù neân maéc vaøo caùi chaáp “khoâng”. Nhö theá coù nghóa laø Tieåu thöøa chæ bieát ñöôïc hieän töôùng laø voâ thöôøng maø chöa roõ caùi lyù Baûn theå “baát bieán” cuûa vaïn höõu.

- Vì theá maø Tieåu thöøa lo töï ñoä, töï giaùc.

- Ñaïi thöøa lo töï giaùc vaø giaùc tha.

- Tieåu thöøa phuû nhaän hieän höõu, lo phaù ngaõ chaáp, caàu chöùng Nieát baøn.

- Ñaïi thöøa khoâng phuû nhaän hieän höõu neân tìm caùch giaûi thoaùt trong hieän höõu, khoâng truï ôû Nieát baøn cho sinh töû.

- Ñaïi thöøa tieán ñöôïc tôùi caùi taâm bình ñaúng.[23] Nhö ñaõ trình baøy quan nieäm  caùi Ngaõ qua caùc trieát gia vaø caùc toâng phaùi treân ta coù theå tìm xem ñaâu laø muïc ñích cuûa Phaät giaùo veà caùi Ngaõ.

3. Muïc ñích cuûa Phaät Giaùo.

Ñaïo Phaät nhö moät vöôøn hoa, maø ngöôøi xuaát gia laø ngöôøi gìn giöõ, chaêm soùc, caàn phaûi bieát roõ töøng boâng hoa… ngöôøi xuaát gia laø chuû vöôøn chöù khoâng phaûi laø ngöôøi ngoaøi cuoäc, chæ cöôõi ngöïa xem hoa ñaõ voäi pheâ phaùn bình phaåm ñuû caùch, ngöôøi Phaät töû laø ngöôøi gìn giöõ gia taøi phaät phaùp, vaäy ngöôøi Phaät töû coù thaùi ñoä nhö theá naøo ñoái vôùi nhöõng ngöôøi cöôõi ngöïa xem hoa ñoù? Hay chæ huøa theo nhöõng söï khen cheâ cuûa hoï.

Maëc duø bieát phaät phaùp meânh moâng nhöng cuõng khoâng ngoaøi moät vò giaûi thoaùt. Cho neân duø chæ hoïc moät caâu kinh, tu haønh moät phaùp moân cho thaáu ñaùo cuõng coù theå höôûng ñöôïc höông vò giaûi thoaùt maø khoâng caàn uoáng heát caû bieån giaùo lyù. Nhöng ñieàu coát yeáu laø phaûi thöïc haønh chöù khoâng phaûi noùi suoâng maø hieåu ñaïo ñöôïc.

Ñaïo laø con ñöôøng, nhöng ñi treân ñöôøng ñaïo khoâng nhö ñi treân ñöôøng caùi, ñöôøng caùi deã ñi deã ñeán, coù khoaûng caùch roõ reät bao nhieâu caây soá laø baáy nhieâu thôøi gian töông öùng, coù ñieåm khôûi haønh, coù ñieåm ñeán haún hoi. Nhöng ñöôøng ñaïo thì khoâng nhö theá. Khi baét ñaàu tu goïi laø khôûi ñieåm, maø khôûi  ñieåm naøy cuõng ôû taïi taâm maø khi ñaït tôùi ñích Giaùc ngoä, thì cuõng chæ ôû moät taâm aáy maø thoâi.

Theá maø taïi sao ñi maõi khoâng ñeán? Ñoù chính laø caùi Ta cöù ngaên chaën laøm cho treã naûi, bieáng nhaùc, Sa ngaõ, böôùc ñöôïc moät böôùc thì bò luïc caên, luïc traàn xen vaøo keùo lui ba böôùc muoán tinh taán tu haønh nhöng caùi Ngaõ noù xen vaøo vaø baûo: ñeå ta aên caùi ñaõ, ñeå ta nguû caùi ñaõ, ñeå ta coi caùi ñaõ, ñeå ta nghe caùi ñaõ… caùi ngaõ chaáp ñoù caøng baønh tröôùng caøng gaây tai hoaï. Ngaõ chaáp cuûa ta caøng to caøng deã gaây ñuïng chaïm cuûa caùi Ngaõ cuûa ngöôøi khaùc. Ngöôøi khaùc cuõng boài boå caùi Ngaõ cuûa hoï neân laïi va chaïm vôùi ta. Ví nhö moät ngoâi nhaø roäng theânh thang möôøi ngöôøi ôû khoâng khaép, theá maø moät khi ngöôøi ôû trong ñoù, ñeå caùi Ta noåi leân thì seõ va chaïm nhau ñeán noãi roát cuoäc moãi ngöôøi ñi moät ngaõ, khi coøn moät ngöôøi maø vaãn coøn thaáy chaät. Ñoù laø vì ngaõ chaáp. Toâi laáy ví duï ñeå minh hoaï ngaõ chaáp naøy.[24]

Ngaøy xöa coù moät linh hoàn sau nhieàu kieáp tu luyeän, ñeán Thieân Ñaøng goõ cöûa Thöôïng Ñeá: Thöôïng Ñeá hoûi:

Ai ñoù? Toâi linh hoàn ñaùp.

Thöôïng Ñeá hoûi toâi: Toâi laø ai ? – Ñaùp : Toâi laø toâi.

Thöôïng Ñeá baûo: ÔÛ ñaây khoâng ñuû choã cho ta vaø ngöôi cuøng ôû. Ngöôi haõy ñi nôi khaùc.

- Linh hoàn aáy trôû lui veà traàn gian tu luyeän theâm moät vaøi naêm nöõa, sau ñoù leân trôøi goõ cöûa laïi. Thöôïng Ñeá laïi hoûi: Ai ñoù? Toâi linh hoàn ñaùp.

- Thöôïng Ñeá hoûi. - Toâi laø ai?

- Toâi laø ngaøi. – Linh hoàn ñaùp.

Khi aáy Thöôïng Ñeá lieàn môû coång cho vaøo.

Thí duï treân cho ta thaáy, moät ngaøn naêm tröôùc, Toâi laø Toâi, coøn ngaõ chaáp thì khoâng vaøo Nieát baøn (Thieân Ñaøng) ñöôïc. Moät ngaøn naêm sau, Toâi laø Ngaøi, môùi vaøo ñöôïc, vì heát ngaõ chaáp. Vì “ta vôùi mình tuy hai maø moät” (Taûn Ñaø). Nieát baøn laø caùi tuyeät ñoái khoâng dung ngaõ. Nieát baøn khoâng coù haïn löôïng, khoâng coù nôi choán, vì Nieát baøn voâ töôùng, voâ töôùng neân raát khoù vaøo. Muoán vaøo Nieát baøn, ta cuõng phaûi voâ töôùng nhö Nieát baøn. Cöûa Nieát baøn raát heïp, chæ baèng tô toùc, neân ta khoâng theå vaøo Nieát baøn ñöôïc. Ñeán caû caùi thaân ñaõ khoâng mang theo ñöôïc, thì caùi yù nieäm veà toâi, veà ta, cuõng khoâng ñem vaøo ñöôïc. Caùi ta caøng to thì caøng xa Nieát baøn. Chính vì theá, heã höõu ngaõ laø luaân hoài, maø voâ ngaõ thì khoâng luaân hoài, maø khoâng luaân hoài thì khoâng coøn khoå, khoâng khoå laø Nieát baøn.

Moät hoâm coù ngöôøi ñeán hoûi thieàn sö Duy Khoang: “Ñaïo ôû ñaâu?”. Sö ñaùp: “Ñaïo ôû tröôùc maét”. Sao toâi khoâng thaáy? Ngöôøi aáy hoûi. Ngaøi ñaùp: Vì ngöôi ñang baän nghó tôùi mình, ta, cho neân khoâng thaáy. Toâi ñang nghó tôùi mình, ta, neân toâi khoâng thaáy, coøn Hoaø thöôïng coù thaáy khoâng? Ngöôøi aáy hoûi. Ngaøi ñaùp: “Vì ngöôi ñang baän nghó tôùi mình, ta, cho neân khoâng thaáy” Khi khoâng coøn baän nghó tôùi ta, ngöôi nöõa thì coù thaáy khoâng? Ngöôøi aáy hoûi. Ngaøi ñaùp: “Khi khoâng coøn coù taâm phaân bieät baän nghó tôùi ta, ngöôi nöõa thì baây giôø ai hoûi ñaïo ôû nôi ñaâu?”.

Giaû söû luùc ñoù ngöôøi aáy hoûi ngaøi: Nieát baøn ôû taïi ñaâu, thì ngaøi cuõng ñaùp töông töï nhö theá, vaø caâu ñaùp cuoái cuøng haún laø: “Khi khoâng coøn coù taâm phaân bieät baän nghó tôùi ta, ngöôi, thì baây giôø ai hoûi Nieát baøn ôû taïi ñaâu, sao toâi khoâng thaáy ñöôïc?. Vì ñaõ khoâng coøn taâm phaân bieät, baän nghó tôùi ta, ngöôi nöõa thì töùc luùc aáy taâm thanh tònh khoâng coøn voïng töôûng tham aùi, töùc laø Nieát baøn ñoù roài, chöù coù phaûi ôû ñaâu xa maø tìm kieám”.[25]

Theá neân caàn phaûi bieát: Nieát baøn chính laø töø boû ba ñoäc; “Tham, Saân, Si” do Ngaõ Chaáp gaây neân. Voâ ngaõ chính laø cöùu khoå, maø dieät khoå chính laø Nieát baøn, giôø phuùt naøo xoaù boû ñöôïc ba ñoäc, giôø phuùt ñoù laø Nieát baøn. Cho neân, chuùng ta thaáy Nieát baøn vöøa laø caùi chung vöøa laø caùi rieâng, caùi chung laø ai cuõng tu ñöôïc, cuõng vaøo ñöôïc. Caùi rieâng laø chæ nhöõng ai tu laø ngöôøi aáy ñaéc. Ñöùc Phaät, ngaøi khoâng böng Nieát baøn ñeán cho ta ngoài leân. Ngaøi chæ daïy cho ta con ñöôøng tu chöùng Nieát baøn maø thoâi. Ngaøi daïy: “Ai coøn tham luyeán, töùc coøn ngaõ aùi chaáp, ñaây laø cuûa  Toâi, ngaõ maïn chaáp: ñaây laø Toâi, Ngaõ kieán chaáp: ñaây laø töï Ngaõ cuûa Toâi”, thôøi coù dao ñoäng. Ai khoâng tham luyeán, thôøi khoâng giao ñoäng. Ai khoâng giao ñoäng. Thôøi ñöôïc khinh an. Ai ñöôïc thieân an thôøi khoâng thieân chaáp. Ai khoâng thieân chaáp, thôøi khoâng ñeán vaø khoâng ñi. Ai khoâng coù ñeán maø ñi, thôøi khoâng coù dieät vaø sanh. Ai khoâng coù dieät vaø sanh, thôøi khoâng coù ñôøi naøy ñôøi sau, khoâng coù giöõa hai ñôøi. Nay laø söï ñoaïn taän khoå ñau”[26]

* Vaäy Phaät ñoä chuùng sanh laø gì? ÔÛ ñaây chuùng ta caàn phaân bieät chöõ ñoä vôùi chöõ cöùu roãi. Chöõ cöùu roãi thì chæ caàn ñöùc tin, tin coù moät ñöùng toái cao, Ñaáng aáy seõ röôùc ta vaøo coõi phuùc laïc cuûa Ngaøi ôû moät nôi naøo ñoù, neáu ta nay coù ñuû loøng tin. Ngöôïc laïi chöõ “ñoä”, nghóa laø vöôït qua, nghóa laø ñem cho chuùng sanh thaáy roõ raèng: chính vì Baûn ngaõ maø noåi chìm trong bieån phieàn naõo sanh töû. Vaäy chæ caàn tröø caùi Ngaõ Chaáp, thì  phieàn naõo khoâng coøn ñaát ñöùng. Khi phieàn naõo ñaõ tröø thì thieân kieán hoaëc, tö hoaëc, voâ minh hoaëc cuõng döùt vaø vöôït qua bôø Giaùc ngoä. Khi phieàn naõo chaám döùt thì duø baát cöù ñang ôû ñaâu, baát cöù giôø phuùt naøo cuõng laø Nieát baøn. Vì theá Ñöùc Phaät daïy luoân luoân quaùn Voâ ngaõ, boán ñaïi, naêm uaån, taïo neân thaân naøy ñeàu laø nhöõng thöù do duyeân ôû ngoaøi keát hôïp laïi maø thaønh chöù caùi thaân “ñoàng nhaát” vôùi caùi “ngaõ” thì khoâng coù thöïc.

Ñöùc Phaät ñöôïc toân xöng laø Ñaáng Phaùp Vöông, vì Ngaøi töï taïi vôùi taát caû caùc phaùp, vaøo taát caû caùc thôøi, xöù. Duø ôû ñaâu Ngaøi cuõng khoâng bò vöôùng maéc vaøo saùu traàn, khoâng bò chuùng loâi keùo. Neân chuùng ta phaûi bieát, neáu chuùng ta ñoái vôùi moät vieäc gì trong moät thôøi gian naøo ñoù maø ñöôïc töï taïi, khoâng bò loâi keùo, chi phoái, thì ta cuõng ñaùng ñöôïc goïi laø Vua cuûa phaùp ñoù, nhöng chæ ñoái vôùi moät vieäc ñoù, trong moät thôøi gian ñoù maø thoâi, coøn ôû giôø khaùc, thì ta laïi bò raøng buoäc, cho neân ta khoâng ñöôïc nhö Phaät xöng laø Ñaáng Phaùp Vöông ñoái vôùi toaøn dieän caùc phaùp vaø taát caû caùc thôøi, xöù.

Muoán ñöôïc nhö Phaät thì phaûi quaùn “voâ ngaõ” luoân luoân. Quaùn Voâ ngaõ töùc caùi goïi laø: Phaûi traùi, ñöôïc thua ôû ñôøi, ñeàu laø moät caùi duyeân cho ta tu, hoaëc trôû thaønh bình thöôøng khoâng coù gì baän taâm caû. Quaùn Voâ ngaõ cuõng nhö ngöôøi voõ só luyeän thaân theå cho raén chaéc. Khi chöa raén chaéc thì deã bò quaät ngaõ tröôùc moät taùc ñoäng beân ngoaøi. Ngöôøi tu Voâ ngaõ cuõng vaäy, khi chöa thuaàn thuïc coøn nhieàu Ngaõ Chaáp, thì deã ñau khoå tröôùc moät lôøi noùi ñoäc. Neáu khi Ngaõ Chaáp tieâu bôùt, chæ caàn thaáy ñau khoå sô sô, vaø cuoái cuøng khoâng coøn Ngaõ Chaáp, thì cuõng khoâng coøn chuùt ñau khoå naøo nöõa. Neân Kinh Phaùp Cuù noùi:

Nhö ngoïn nuùi kieân coá

Khoâng gioù naøo lay ñoäng

Cuõng vaäy giöõa khen cheâ

Ngöôøi trí khoâng dao ñoäng. (phaùp cuù caâu 81).[27]

Nhö  vaäy  caùi  trí  baây giôø chính  laø caùi  trí  thaáy  lyù  Voâ  ngaõ vaäy.

Theá neân Phaät giaùo ñaõ soi saùng chaân töôùng cuûa vaïn phaùp baèng aùnh saùng cuûa chaân lyù Voâ ngaõ. Söï soi saùng aáy khoâng nhaèm muïc ñích thoûa maõn tri thöùc cuûa nhaân loaïi, maø noù mang yù nghóa trình baøy moät söï thaät veà töôùng traïng  cuûa con ngöôøi vaø theá giôùi, nhaèm muïc ñích xaây döïng cho nhaân loaïi moät nhaän thöùc ñuùng ñaén, höôùng ñeán moät neáp soáng cao ñeïp ñaày tình ngöôøi. Thaät vaäy, moät khi chuùng ta nhaän thöùc ñöôïc baûn chaát cuûa taám thaân ta ñang mang giöõ giöõa cuoäc ñôøi naøy, thaáy roõ ñöôïc trong caùi ta goïi laø "ta", laø "toâi", laø cuûa Toâi, chæ laø ích kyû heïp hoøi môùi thöïc söï suïp ñoå, ranh giôùi cuûa chuû nghóa caù nhaân môùi bò  xoaù nhoaø thaønh trì cuûa baûo thuû môùi bò phaù vôõ, loøng bao dung vò tha seõ böøng saùng trong taâm hoàn moãi con ngöôøi, nhaân loaïi xích laïi gaàn nhau ñeå mæm cöôøi, thöông yeâu vaø cuøng soáng hoaø aùi vôùi nhau trong tinh thaàn khoan dung vaø tha thöù, saün saøng queân ñi nhöõng laàm loãi maø chuùng ta ñaõ töøng gaây taïo cho nhau. Haïnh phuùc thaät söï hieän höõu ngay treân quaû ñaát naøy.[28]

Toùm laïi, tinh thaàn Voâ ngaõ vò tha laø moät trong nhöõng ñieåm quan troïng, khieán Phaät giaùo phaùt huy vaø toàn taïi, khi ñi ñeán baát cöù moät quoác gia hay daân toäc naøo. Chính ñieåm naøy laø moät trong nhöõng caên baûn, taïo neân maïch soáng cho Phaät giaùo toàn taïi cuøng vôùi lòch söû tieán hoaù cuûa nhaân loaïi, vaø bao giôø Phaät giaùo cuõng luoân hieän höõu, chæ vì haïnh phuùc vaø an sinh cuûa loaøi ngöôøi. Vôùi tình traïng hieän thôøi cuûa theá giôùi, tieáng chuoâng baùo ñoäng cuûa caùc nhaø khoa hoïc, veà caùc moái nguy cô cuûa traùi ñaát thaân yeâu, ñang roáng leân lieân tuïc, sinh meänh cuûa nhaân loaïi ñang bò ñe doaï bôûi quaù nhieàu nguyeân nhaân, cuõng do chính mình gaây ra. Ngoài laïi vôùi nhau trong tình thöông yeâu, ñoaøn keát, lieân hieäp trong cuøng moät chí höôùng laø ñieàu quan troïng trong vieäc giaûi quyeát caùc vaán ñeà treân. Tinh thaàn Voâ ngaõ vò tha, loøng töø bi, söï bình ñaúng vaø toân troïng laãn nhau laø nhaân toá caàn thieát ñeå thöïc hieän ñöôïc ñieàu aáy.[29] Theá neân trong Phaät giaùo caùi Ngaõ ñöôïc coi laø caùi Ta, töùc laø caùi Ngaõ chaáp, khi phaù ñöôïc Ngaõ chaáp laø con ngöôøi ñaït tôùi ñænh cao cuûa söï töø bi thanh thoaùt trong coõi Nieát baøn.

Toùm laïi, muïc ñích cuûa Phaät giaùo laø: “taát caû ñeàu nhaém tôùi Phaät Taùnh ñeå thaønh Phaät”.

Coøn trong Kitoâ Giaùo thì quan nieäm caùi Ngaõ nhö laø moät “nhaân vò”, chính vì vaäy maø toâi xin ñöôïc laøm saùng toû ñieàu naøy trong phaàn hai sau ñaây.

II. “Ngaõ” hay “Nhaân vò” trong trieát lyù Kitoâ Giaùo.

Khi noùi Ngaõ trong trieát lyù Kitoâ Giaùo, laø ta nghó ngay ñeán khaùi nieäm Ngaõ laø gì? Hay noùi cho ñuùng theo danh töø maø nhaø ñaïo thöôøng duøng ñoù laø: Nhaân vò laø gì?

1. “Ngaõ” hay “Nhaân Vò” Laø Gì?

Nhaân vò laø ñòa vò con ngöôøi trong vuõ truï vaø trong xaõ hoäi, laø moät vaät coù yù thöùc, töï do, tình caûm, soáng trong coäng ñoàng vöôn tôùi lyù töôûng.[30]

Theo nguyeân ngöõ Haùn töï “nhaân” (   ), nguï yù con ngöôøi chæ thaønh “nhaân” (   ) vò thaät khi coù lieân heä vôùi ngöôøi thöù hai, (-). Roài chöõ nhaân vò trong nhieàu ngoân ngöõ phöông taây ñeàu do goác chöõ Hylaïp Prosopon, coù nghóa laø caùi maët naï moät vai tuoàng ñeo ñeå dieãn taû vai troø hoï ñoùng trong moät vôû kòch. Töø ñoù “nhaân vò” mang yù nghóa thaät phong phuù: moãi ngöôøi vöøa laø caù nhaân khaùc bieät vôùi keû khaùc, vöøa coù lieân heä vôùi tha nhaân ñeå laøm neân moät coäng ñoàng (vôû kòch). Moãi vai troø trong vôû kòch ñoù ñoùng moät nhieäm vuï khoâng theå thieáu ñöôïc.

Theo caùc trieát gia hieän ñaïi ñöa con ngöôøi veà vôùi caùi nhìn cuï theå. Ñoù laø: “con ngöôøi laø moät chuû theå taïi theá, laø moät nhaân vò”.[31]

* Vaäy thöû hoûi taïi sao con ngöôøi laø moät Nhaân Vò?

Thöa vì con ngöôøi chieám moät vò trí cao quyù trong vuõ truï, con ngöôøi ñöôïc döïng neân theo “Hình Aûnh Thieân Chuùa”, nghóa laø coù theå höôùng veà Sieâu Vieät (Transcendental), töùc laø bieát Chuùa vaø yeâu meán, soáng thaân tình vôùi Chuùa. Ngoaøi ra, con ngöôøi cuõng ñöôïc Chuùa cho trí khoân, taøi naêng ñeå coäng taùc vaøo vieäc quaûn trò, khai thaùc, phaùt trieån vuõ truï, ñeå laøm hieån danh Thieân Chuùa.

Trong loaøi thuï taïo, chæ coù con ngöôøi laø coù yù thöùc, töï do, vaø traùch nhieäm veà nhöõng haønh ñoäng cuûa mình, nhö moät chuû theå, moät Nhaân vò (person), vì coù theå ñoái dieän, ñoái thoaïi vôùi Ñaáng Toaøn Naêng. Chæ coù con ngöôøi môùi coù löông taâm, bieát phaân bieät ñaâu laø phaûi ñaâu laø traùi: nôi thaâm cung, baát khaû xaâm phaïm ñoù, con ngöôøi coù theå laéng nghe tieáng cuûa Thieân Chuùa.

Ñeå laøm saùng toû vaø cuï theå hôn ta coù theå trôû laïi tìm hieåu ñoâi ñieàu veà “Ngaõ” hay “Nhaân vò” qua saùng taïo.

1.1. “Ngaõ” hay “Nhaân Vò”  Qua Saùng Taïo.

Söï lieân heä giöõa thieân chuùa vaø con ngöôøi qua aân suûng cuûa Ñöc Kitoâ. Neân moái lieân heä naøy mang tính thaàn linh gaáp ñoâi. Vì tröôùc heát coù tính sieâu nghieäm theo nghóa heïp, laøm cho ta coù khaû naêng chia seû baûn tính cuûa Thieân Chuùa, nguoàn hoaït ñoäng, ñeå Thieân Chuùa töï nhaän bieát mình, yeâu meán baûn thaân mình vaø saùng taïo moïi söï ñeå thoâng ban söï toát laønh cuûa Ngaøi; nhö vaäy, baûn tính naøy coù khaû naêng nhìn thaáy Thieân Chuùa nhö Ngaøi töï nhìn thaáy Mình, yeâu meán Ngaøi nhö Ngaøi töï yeâu meán baûn thaân Ngaøi, vaø xaû thaân ñeå vinh danh Ngaøi. Nhö vaäy, trong yeáu tính cuûa ta, ta coù khaû naêng ñöôïc ñoàng hoaù vaø thoâng phaàn vaøo, chính höõu theå thaàn linh. Vaø roài cuõng chính vì aân hueä traøn lan cuûa Thieân Chuùa, moät aân phuùc vónh cöûu vaø dieãm phuùc, ñaõ ñöôïc thöïc hieän trong Chuùa Kitoâ, ta ñöôïc goïi soáng söï soáng sieâu nhieân trong Chuùa Kitoâ, nhö laø caên nguyeân, vaø cuøng ñích cuûa baûn theå toaøn dieän cuûa toâi.

Nhö vaäy muïc ñích cuoái cuøng cuûa haønh ñoäng saùng taïo laø theo yù ñònh cuûa Thieân Chuùa, khoâng phaûi chæ laø moät höõu theå ñöôïc thaàn linh hoaù, moät höõu theå gioáng nhö baûn thaân Chuùa Kitoâ. Chuùa muoán ta laø moät hình aûnh Thieân Chuùa, ñöôïc bieán hình trong Chuùa Kitoâ; laø moät lieân laïc tinh thaàn vôùi Thieân Chuùa, ñöôïc thaàn linh hoaù vaø ñöôïc toàn taïi trong Ñöùc Kitoâ. Cuõng nhö söï saùng taïo töï nhieân ñaõ thoâng ban cho ta moät baûn theå phaàn naøo gioáng nhö söï toát laønh cuûa Thieân Chuùa, thì cuõng vaäy, tö caùch nghóa töû cuûa ta ñaõ thoâng ban cho ta moät baûn theå phaàn naøo gioáng nhö tö caùch cuûa Ngoâi Lôøi laø con töï nhieân cuûa Thieân Chuùa. Qua ñoù, baûn theå troøn ñaày maø Thieân Chuùa muoán ban taëng cho ta seõ vöøa laø moät höõu theå cuûa vieäc nhaän laøm con (töùc laø moät höõu theå cuûa vieäc nhaän laøm con coù tính saùng taïo). Theá neân, söï toàn taïi vöøa töï nhieân vöøa sieâu nhieân cuûa ta ñöôïc ñaët neàn treân moät quan heä tröïc tieáp vôùi Ñöc Kitoâ. Om nia in ipso constant (moïi söï toàn taïi nôi Ngaøi); Chuùa Ki Toâ laø caùi toaøn theå maø “ta” hay “toâi”  chæ laø moät söï thoâng phaàn.[32]

Tuy nhieân, quan heä sieâu nhieân naøy cuûa ta vôùi Thieân Chuùa trong Ñöùc Kitoâ ñaõ thaät söï bò phaù vôõ nôi ta maø Thieân Chuùa ñaõ laøm cho neân hieän höõu. Vì theá maø con ngöôøi töø luùc khôûi ñaàu ñaõ coù caùi Ngaõ. Caùi Ngaõ aáy ra sao hay nhö theá naøo thì tuyø vaøo taát caû con ñöôøng ñôøi maø ngöôøi ta ñaõ ñi qua,vì theá moät caùi nhìn troïn veïn veà con ngöôøi thì phaûi quan taâm tôùi vaán ñeà Ngaõ cuûa con ngöôøi, xeùt theo nhöõng dieãn tieán cuûa cuoäc ñôøi thì Ngaõ laø chaëng ñöôøng gaây caán nhaát maø ta phaûi vöôït qua. Song xeùt theo quaù trình phaùt trieån thì Ngaõ coù maët ngay töø buoåi ñaàu cuûa con ngöôøi, noù chi phoái toaøn theå con ngöôøi cho ñeán khi keát thuùc cuoäc ñôøi.

Neáu xeùt veà maët sieâu hình thì moïi hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi chæ thöïc söï coù giaù trò khi ta vöôït thaéng ñöôïc caùi “ngaõ chaáp” cuûa ta (töùc nhöõng caùi gì thaáp keùm, caùi Toâi ích kyû). Theá nhöng khoâng phaûi ai cuõng coù theå thaønh coâng trong vieäc naøy, vì con ngöôøi vöøa phöùc taïp nhöng laïi raát ñôn giaûn.

Phöùc taïp vì noù laø söï tieáp dieãn döôøng nhö ngaãu nhieân cuûa moät chuoãi bieán coá thieáu lieân tuïc. Coù nhöõng bieán coá ñeán vôùi ta caùch ñaëc bieät vaø moãi bieán coá lôùn nhoû aáy ñeàu coù giaù trò rieâng, nhôø nhöõng ñoäng löïc töï nhieân cuûa con ngöôøi. Tuy nhieân ta vaãn thöôøng thaáy trong nhöõng gì laø ngaãu nhieân, laø töï nhieân ñoù laïi ñöa ta ñeán moät ñòa haït coù veû nhö sieâu nhieân, taïi sao vaäy? Thöa nhö trong töông quan tình yeâu, khoâng ai gioáng ai cuõng chaúng ai hieåu vaø ñònh nghóa ñöôïc. Maø chæ nhöõng ai soáng trong tình yeâu thì môùi coù kinh nghieäm veà noù maø thoâi. Maø kinh nghieäm thì phaûi yeâu (töùc phaûi coù söï töông quan qua laïi); vì con ngöôøi ai cuõng muoán yeâu vaø ñöôïc yeâu. Vaäy Ngaõ trong töông quan tình yeâu noù theå hieän nhö theá naøo?

1.2. “Ngaõ” Qua Töông Quan Tình Yeâu.

Trong kinh nghieäm tình yeâu, ngöôøi ta thöôøng thaáy roõ söï xoaù boû moïi khaùc bieät, vaø aûo töôûng thöïc hieän maõi söï ñoàng nhaát giöõa caùi Ta vaø caùi Mình. Khaùt voïng cuûa ñoâi löùa laø khaùt voïng xoaù boû moïi haøng raøo ngaên caùch, ñeå caùi Ta vaø caùi Mình chæ coøn laø moät caùi Mình. Ngoân ngöõ Vieät Nam dieãn taû moät caùch trung thöïc caùi khaùt voïng saâu xa aáy baèng moät töø Mình, maø caû hai beân ñeàu coù theå duøng ñeå töï xöng, ñoàng thôøi ñeå goïi ngöôøi yeâu, thaønh thöû ra ta laø Mình, maø Mình cuõng laø Ta. Ñieàu ñoù coù theå nghòch bieän, bôûi vì tình yeâu ñoøi hoûi caû hai, vöøa caùi Ta vöøa caùi Mình, nhöng ñoàng thôøi cuõng nhö huyû boû caùi Ta vaø caùi Mình aáy: khoâng theå naøo coù caùi mình laø “chuùng ta” ñoù, maø laïi xoaù boû söï khaùc bieät giöõa Ta vaø Mình. Caùi Ta hay caùi Mình ñôn ñoäc caûm thaáy Mình laø Mình toaøn veïn trong caùi “chuùng mình” hay “chuùng ta”, noù caûm thaáy nhö thoaùt khoûi nhöõng giôùi haïn cuûa Mình. Vöôït khoûi Mình ñeå thaáy laïi Mình trong caùi Mình khaùc, trôû thaønh nhö nôi cö nguï, nôi hieän höõu vaø Tieáng Vieät dieãn taû baèng hai chöõ “nhaø toâi”: Toâi khoâng coøn hieän höõu trong nhöõng giôùi haïn cuûa Toâi nöõa, nhöng Toâi hieän höõu trong caùi Mình khaùc trôû thaønh “nhaø toâi”. Tha nhaân, ngöôøi toâi yeâu, khoâng coøn laø khaùc Toâi nöõa nhöng chæ coøn laø moät caùi Toâi khaùc. Nhöng caùi “chuùng mình”, hay caùi “mình” hoaø ñoàng ôû ñaây chæ laø moät aûo töôûng hôn laø moät thöïc taïi, bôûi vì noù ñöôïc xaây döïng treân moät döï phoùng khoâng theå thöïc hieän ñöôïc; nghóa laø noù ñoàng thôøi nhìn nhaän vaø phuû nhaän tha tính cuûa keû khaùc. Cho neân tình yeâu ñích thöïc, söï hoaø ñieäu keát hôïp giöõa caùi Ta vaø caùi Mình thaønh caùi Mình duy nhaát chæ coù theå thöïc hieän ñöôïc, vaø chæ coù yù nghóa khi naøo caùi “chuùng mình” hay laø caùi “mình” duy nhaát vaãn thöïc söï bao haøm Mình vôùi Ta thì khi ñoù ta coù theå noùi ñöôïc raèng, Tieáng Vieät vaø ngöôøi daân Vieät ñaõ noùi leân ñöôïc caùi trieát lyù saâu xa töø trong kinh nghieäm tình yeâu baïn höõu.[33]

Chaúng leõ chæ coù trong kinh nghieäm tình yeâu ñoâi löùa, nam nöõ môùi noùi leân ñöôïc caùi trieát lyù saâu xa ñoù hay sao? Thieát nghó khoâng haún nhö vaäy, maø Ngaõ hay caùi Ta trong töông quan gia ñình, xaõ hoäi... cuõng ñaâu keùm phaàn trieát lyù vaø thuù vò ñaâu.

1.3. “Ngaõ” Qua Töông Qua Gia Ñình.

Con ngöôøi Vieät Nam coù moät vò trí trong gia ñình, xaõ hoäi. Noù khoâng chæ laø moät con ngöôøi chung chung, nhöng coù thöù töï vai veá haún hoi. Noùi caùch khaùc con ngöôøi Vieät Nam khoâng theå laø moät caù theå ñôn ñoäc, maø noù luoân luoân laø moät coäng ñoàng; coäng ñoàng gia ñình, coäng ñoàng gia toäc. Coù theå noùi caùi "toâi" laø caùi ít ñöôïc noùi tôùi nhaát, ñaëc bieät khi ta coøn laø moät treû thô; treû thô luoân luoân laø con hay laø chaùu, chöù khoâng laø toâi. Trong moät gia ñình gia giaùo, ngay caû giöõa anh chò em, cuõng khoâng coù caùi Toâi, maø chæ coù anh coù em, coù chò coù em.[34]

Trong tieáng Phaùp töø “on”, ngöôøi ta, ñöôïc ñònh nghóa nhö laø moät ñaïi töø caù vò khoâng xaùc ñònh, noù chæ ñònh moät caùch chung chung vaø haøm hoà veà baát cöù ai, nhöng khoâng bao giôø chæ ñònh caùi "toâi" ñöôïc. Traùi laïi trong Tieáng Vieät “ngöôøi ta coù theå laø ai khaùc, nhöng cuõng coù theå laø chính toâi, thí duï nhö trong moät gia ñình vôï choàng ñaõ coù con caùi, roài choàng boû vôï con laïi, ñi laáy vôï khaùc, thì ñöùa con ñaõ thoát ra: "ñeû ngöôøi ta ra roài laïi boû ngöôøi ta maø ñi!”. Quaû thaät ngoân ngöõ Vieät Nam ñaõ noùi leân ñöôïc yù nghóa sieâu hình bieän chöùng cuûa moái töông quan giöõa ta vôùi tha nhaân: tha nhaân laø thaønh phaàn baûn thaân ta, vaø trong ta thì coù ngöôøi: khoâng chæ coù moät trong hai, maø luoân luoân phaûi coù caû hai thì môùi coù con ngöôøi.

“Mình veà mình coù nhôù ta

Ta veà ta nhôù nhöõng hoa cuøng ngöôøi (Toá Höõu).

Ta veà ta nhôù haøm raêng mình cöôøi...”

Con ngöôøi tröøu töôïng nhìn chung khoâng bao giôø coù, maø cuï theå chæ coù toâi vôùi anh, vôùi chò. Chæ coù ngöôøi naøy, ngöôøi noï, ñaøn oâng hay ñaøn baø.

Ñoù laø noùi veà töông quan bieän chöùng cuûa hieän höõu. Coøn noùi veà töông quan mang tính ñaïo ñöùc xaõ hoäi, Tieáng Vieät cuõng coù khaû naêng dieãn taû nhöõng moái töông quan aáy moät caùch ñoäc ñaùo maø coù leõ khoâng coù ngoân ngöõ naøo laïi phong phuù  nhö vaäy. Thaät theá, trong khi cuï toå Adam, laàn ñaàu tieân ñöôïc “xem maët” baø xaõ, ñaõ thoát leân: “ñaây laø xöông bôûi xöông toâi, thòt bôûi thòt toâi” (St2,32), thì ngöôøi vôï ngöôøi choàng Vieät Nam goïi nhau baèng Mình. Trong caâu noùi cuûa Adam, neáu hieåu cho kyõ, thì coù nghóa laø Eva thuoäc sôû höõu cuûa Adam, khoâng bao giôø coù theå coù yù nghóa ngöôïc laïi, vì Adam khoâng phaûi laø xöông bôûi xöông Eva, thòt bôûi thòt Eva. Coøn trong Tieâng Vieät, thì Mình laø “mình”, nhöng cuõng laø "ngöôøi khaùc" vaø mình ñaáy moät caùch cuï theå tröôùc heát laø “thaân mình” laø chính con ngöôøi coù mình maåy chaân tay, con ngöôøi baèng xöông baèng thòt. Theo nhaän xeùt cuûa cha Cadieøre, thì phöông dieän ngöõ nghóa töø Mình laø töø thuaàn tuyù Vieät Nam, trong khi töø thaân laø moät töø Haùn Vieät. Töø Mình ñöôïc duøng ñeå chæ con ngöôøi toaøn dieän, trong töø thaân xaùc haøm hoà, vì thöôøng aùm chæ tôùi caùi phaàn “xöông thòt”, nghóa laø con ngöôøi theå xaùc maø thoâi.

Trieát lyù Taây Phöông vaøo theá kyû XX, nhôø trieát Hieän sinh môùi khaùm phaù ra moái töông quan hieän höõu vaø sieâu hình giöõa caùi “Toâi” vaø tha nhaân, cuõng nhö yù nghóa sieâu hình cuûa hieän höõu thaân xaùc toâi laø thaân xaùc toâi, vaø toâi laø thaønh phaàn hieän höõu cuûa tha nhaân, cuõng nhö tha nhaân laø thaønh phaàn hieän höõu cuûa toâi. Vaø neáu toâi quaû thaät laø mình cuûa ngöôøi ta, thì mình ôû ñaây coù yù nghóa töông töï nhö nghóa  “moät xöông moät thòt” hay noùi khaùc noù coøn coù yù nghóa saâu saéc vaø troïn veïn hôn, bôûi vì thaân xaùc con ngöôøi ñaâu chæ coù xöông vaø thòt!

Nhöng khoâng theå coù, neáu trieát lyù hieän ñaïi khoâng laøm noåi baät yù nghóa sieâu hình cuûa khoâng gian vaø thôøi gian ñoái vôùi hieän höõu cuûa con ngöôøi, noùi caùch khaùc, con ngöôøi khoâng theå hieän höõu ngoaøi khoâng gian vaø thôøi gian...

Vôï choàng Vieät Nam thì coi nhau nhö khoâng gian hieän höõu cuûa mình, cho neân choàng goïi vôï laø “nhaø toâi”, vaø vôï cuõng goïi choàng laø “nhaø toâi”. Thaät laø tuyeät vôøi. Con ngöôøi khoâng theå laø mình, neáu khoâng coù thaân mình, con ngöôøi khoâng theå hieän höõu neáu khoâng coù caùi mình kia laø tha nhaân. Con ngöôøi khoâng theå hieän höõu ngoaøi khoâng gian, maø khoâng gian toái thieåu nhaát laø nhaø, laø taám loøng, laø ñoâi tay aáp uû, ñuøm boïc chôû che.[35]

Chæ khi naøo hai maûnh ñôøi gheùp laïi thaønh moät, chæ khi naøo: “Mình vôùi ta tuy hai maø moät, ta vôùi mình tuy moät maø hai” (Taûn Ñaø), chæ khi naøo caùi “nhaø” ñöôïc xaây döïng kieân coá, thì con ngöôøi môùi coù theå toàn taïi. Con ngöôøi caàn ñeán nhau ñeå laø “mình”, ta caàn ñeán ngöôøi ñeå thaønh “ta”, vaø ngöôøi cuõng caàn ñeán “ta” ñeå thaønh “ngöôøi”, ñeå caû hai trôû thaønh “loâ ngöôøi”, thaønh theá giôùi ngöôøi ta. Caùi thaân mình cuûa ta caàn ñeán caùi thaân mình cuûa tha nhaân, bôûi vì khoâng nhöõng “con ngöôøi ôû moät mình thì khoâng toát” (St 2,18) maø coøn khoâng theå ñöôïc: bôûi vì xeùt theo hieän höõu caù nhaân, moãi ngöôøi chuùng ta chæ laø moät nöûa hieän höõu cuûa con ngöôøi (Brh. Up IV,3). Caùi nhaø chæ thöïc söï laø nhaø, khi caùi nhaø coù noùc. Gia ñình chæ ñaày ñuû yù nghóa moät gia ñình khi coù con caùi. Ngöôøi Vieät Nam ta coù caâu “con coù cha nhö nhaø coù noùc”. Ngöôøi cha ñöôïc ví nhö noùc nhaø, coù leõ vì ngöôøi cha ñoùng vai troø laõnh ñaïo. Cha laø döông meï laø aâm, cha töôïng tröng cho Trôøi, meï töôïng tröng cho Ñaát. Phaûi hai maûnh mình môùi laøm ra ñöôïc moät caùi mình khaùc, vaø phaûi caû hai caùi “nhaø toâi” hôïp laïi moät gia ñình môùi taïo thaønh khoâng gian hieän höõu cho moät con ngöôøi. Vì theá muoán laøm ngöôøi thaät phaûi coù quan heä vôùi tha nhaân.

Nhöõng khaùm phaù cuûa neàn trieát hoïc nhaân vò sau ñeä nhò theá chieán cho ta thaáy raèng: Con ngöôøi chæ hoaøn thaønh vaø phaùt trieån baûn thaân nhôø bao töông quan vôùi keû khaùc. Enghen ñònh nghóa: “con ngöôøi laø toaøn theå caùc quan heä xaõ hoäi”. Ñònh nghóa ñoù khoâng ñaày ñuû, song noù cuõng noùi leân söï thaät hieån nhieân. Con ngöôøi soáng ôû ñôøi, töø luùc thaønh thai tôùi khi nhaém maét xuoâi tay, ñaõ chòu taùc ñoäng cuûa moâi tröôøng, cuûa xaõ hoäi bao quanh. Hieán cheá Gaudium et spes, soá 42,25 coøn xaùc nhaän taùc ñoäng qua laïi giöõa caù nhaân con ngöôøi vôùi xaõ hoäi bao quanh laø: “ñaõ noùi leân moät söï töông ñoàng naøo ñoù, giöõa söï keát hôïp cuûa caùc con caùi Chuùa trong chaân lyù vaø yeâu meán”. Tín ñieàu veà nhieäm theå cuûa Chuùa Kitoâ vaø tín ñieàu caùc Thaùnh cuøng thoâng coâng caøng laøm cho söï leä thuoäc giöõa con ngöôøi vaø xaõ hoäi theâm yù nghóa cao caû (x. Braõso,Liturgie et Vie spirituelle, tr.137t).[36]

Theá nhöng, ñeå coù ñöôïc söï cao caû ñoù thì con ngöôøi phaûi thaät söï toân troïng nhaân vò, phaûi bieát quan taâm ñeán nhöõng thieän ích cuûa coäng ñoàng, xaõ hoäi. Quyeàn lôïi vaø thieän ích coäng ñoàng khoâng ñöôïc xoaù boû quyeàn lôïi thieän ích caù nhaân. Song caù nhaân cuõng phaûi dung hoaø quyeàn lôïi rieâng sao cho phuø hôïp quyeàn lôïi cuûa coäng ñoàng, ñoâi khi phaûi hy sinh vì lôïi ích lôùn lao cuûa coäng ñoàng. Thaønh coâng toát ñeïp cuûa daøn nhaïc hoaø taáu hay moät vôû kòch laø laø hình aûnh tieâu bieåu cho theá ñöùng haøi hoaø cuûa caù nhaân trong coäng ñoaøn. “Ñaëc tính xaõ hoäi cuûa con ngöôøi vaø söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi leä thuoäc nhau” (Gau dium et spes soá 25).[37] Nhö vaäy ñaâu laø töông quan cuûa Ngaõ  hay Nhaân Vò trong xaõ hoäi.

1.4. “Ngaõ” Trong Quan Vôùi Thieân Nhieân &Xaõ Hoäi.

Toâi laø Toâi, laø caùi Ngaõ, caùi Mình, moät caùi Mình khi tröøu töôïng hoaù, khoûi caùi Mình naøy, nghóa laø caùi Thaân xaùc ñònh, khi toâi laø Mình vôùi tính caùch khoâng chæ laø Mình. Nhöng duø trìu töôïng hoaù ñeán ñaâu ñi nöõa, thì toâi cuõng khoâng theå naøo khoâng ñoái dieän vôùi caùi khaùc khoâng theå boû qua ñöôïc: ñoù laø taát caû moät theá giôùi, taát caû nhöõng döõ kieän maø toâi khoâng theå xoaù ñi, noù gaén lieàn vôùi toâi, nhö hình vôùi boùng, khoâng luùc naøo rôøi, duø toâi coù queân noù ñi, khoâng nhìn nhaän noù, noù vaãn coù ñoù.

Thaät quaù hieån nhieân: Baàu trôøi xanh, khí trôøi noùng nöïc hay giaù laïnh, caên phoøng naøy vôùi chieác quaït ñang quay, tieáng xe coä oàn aøo beân ngoaøi, xen laãn nhöõng tieáng cöôøi... laø caû moät theá giôùi. Hieän höõu ñoái vôùi toâi laø hieän höõu vôùi, taát caû nhöõng gì khoâng laø toâi. Toâi khoâng phaûi laø toâi neáu khoâng coù taát caû nhöõng caùi maø ta goïi baèng moät töø duy nhaát: “khaùc ñoù”. Toâi khoâng theå coù ñaáy neáu khoâng coù moät khung caûnh naøo, duø ñôn sô ñeán ñaâu, thì toâi vaãn hieän leân cuøng vôùi theá giôùi söï vaät, hay nhö hình aûnh treân giaáy: giaáy to nhoû maøu gì khoâng quan troïng treân ñoù coù hình thuø gì khaùc ngoaøi toâi cuõng khoâng quan troïng, nhöng ñieàu caàn thieát, caùi aûnh ñoù chæ laø böùc aûnh. Cuõng nhö toâi chæ laø toâi neáu coù söï vaät laøm khung caûnh, laøm moâi tröôøng.[38]

Nhöng theá giôùi ngoaïi vaät khoâng chæ coù töông quan vôùi toâi maø thoâi, noùi caùch khaùc, giöõa toâi vaø theá giôùi söï vaät khoâng phaûi chæ coù moät söï lieân heä, duø noù lieân heä maät thieát ñeán ñaâu ñi nöõa, thì con ngöôøi cuõng khoâng vôùi caùi Khaùc, nhöng moät caùch naøo ñoù, con ngöôøi laø caùi khaùc ñoù, bôûi vì noù khoâng theå coù ñaáy maø khoâng ñoàng thôøi ôû giöõa nhöõng caùi khaùc, nghóa laø con ngöôøi chæ laø “mình” trong töông quan hieän höõu vôùi “caùi khaùc mình” maø ta goïi laø tha tính. Caùi töông quan naøy khoâng phaûi ôû ngoaøi ñöa ñeán hay taïo ra. Khoâng phaûi toâi laø toâi trong moät luùc naøo ñoù hoaøn toaøn ñoäc laäp, taùch bieät khoûi theá giôùi vuõ truï, roài sau ñoù theá giôùi vuõ truï môùi xuaát hieän, do ñoù taïo neân moái töông quan giöõa toâi vaø noù. Cuõng khoâng phaûi laø ngöôïc laïi, vì tuy raèng xeùt veà phöông tieän thöù töï thôøi gian, vuõ truï coù tröôùc toâi, nhöng khi chöa coù toâi thì vuõ truï chöa laø khaùc toâi, vaø ngay töø giaây phuùt ñaàu tieân khi vöøa coù toâi, thì toâi chæ coù theå laø toâi khoâng laø caùi khaùc. Caùi khoâng laø caùi khaùc  khoâng phaûi laø moät söï phuû ñònh coù sau hieän höõu toâi, traùi laïi noù chính laø yeáu toá laäp thaønh chính hieän höõu toâi. Caùi “laø” vaø caùi “khoâng laø” ôû ñaây xeùt veà maët phöông dieän naøo ñoù, khoâng phaûi hai maø laø moät “caùi mình” vaø “caùi khaùc” khoâng phaûi laø hai ñoái cöïc maø ngöôøi ta coù theå hoaø giaûi baèng caùch lieân keát chuùng laïi, gioáng nhö ngöôøi ta coù theå noái lieàn hai ñieåm taùch bieät trong khoâng gian laïi baèng moät ñöôøng thaúng.

Vaán ñeà khoù khaên ôû ñaây laø, khi quan nieäm toaøn theå maø khoâng loaïi tröø söï bieät hoaù trong chính caùi toaøn theå ñoù, hay laø chaáp nhaän thöïc taïi cuûa söï bieät hoaù, nhöng khoâng choái boû caùi toaøn theå. Hôn theá nöõa, phaûi chaáp nhaän raèng caùi toaøn theå chæ laø toaøn theå, coù nghóa khoâng laø taát caû caùi gì goïi laø khaùc (xaùc ñònh tính). Vaø caùi khaùc chæ laø khaùc, töùc khoâng laø toaøn theå.

Caùi khoù khaên lôùn nhaát, coù leõ laø taïi tö töôûng vaø ngoân ngöõ cuûa chuùng ta khoâng bao giôø thoaùt ra khoûi nhöõng yù töôûng lieân heä vôùi khoâng gian vaø thôøi gian. Chuùng ta khoâng theå naøo noùi ñeán chuû theå vaø khaùch theå maø khoâng nghó ñeán hai thöïc taïi taùch bieät trong khoâng gian, cuõng nhö khoâng theå naøo noùi ñeán taâm linh vaø vaät chaát, hay noäi taïi vôùi ngoaïi taïi... maø khoâng nghó tôùi nhöõng thöïc taïi khaùc bieät, caùi ôû trong caùi ôû ngoaøi.

Chuùng ta coù theå hieåu raèng noù chæ laø noù trong töông quan vôùi caùi maø ta goïi laø “mình”. Noù khoâng phaûi laø caùi gì ôû ngoaøi, hay ñoäc laäp theo nghóa laø khaùch quan hay moät ngoaïi quan, maø chuùng ta coù theå goïi laø moät söï vaät. Ñoàng hoaù tha tính vôùi theá giôùi vôùi söï vaät khaùch quan beân ngoaøi, chính laø ñaët söï tìm hieåu vaø phaân tích thöïc taïi con ngöôøi laø moät söï vaät khaùc vôùi nhöõng söï vaät khaùc maø thoâi. Cho neân tha tính khoâng phaûi laø caùi tuyeät ñoái khaùc laï. Noù khoâng phaûi laø moät söï vaät. Noù khoâng phaûi laø caùi khaùc tuyeät ñoái khaùc. Neáu noù coù khaùc hay ñoái dieän vôùi caùi mình thì thöïc ra noù chaúng phaûi laø söï phuû nhaän hoaøn toaøn caùi mình bôûi vì caùi mình chæ thöïc söï laø mình khi bao haøm trong chính thöïc taïi vaø yù nghóa tha tính cuûa noù.

Phaïm truø tha tính khoâng phaûi ñeå noùi veà moät caùi gì, hay taát caû theá giôùi beân ngoaøi hoaëc bao quanh con ngöôøi. Tha tính ôû ñaây ñöa chuùng ta tôùi chính hieän höõu cuûa con ngöôøi, noù meänh danh moät quan ñieåm giuùp tìm hieåu chính caùi gì laø caùi saâu xa nhaát nôi con ngöôøi. Con ngöôøi khoâng theå ñònh nghóa hay tìm hieåu theo moät chieàu. Noù khoâng laø moät söï vaät, vaø neáu ngöôøi ta coù theå ñöôïc hieåu nhö laø moät noäi tính (interiorite) hay yù thöùc thì traùi laïi, caùi noäi tính hay yù thöùc ñoù chæ hieän theå qua trung gian cuûa thaân xaùc. Taát caû moïi luaän thuyeát, moïi hieåu bieát con ngöôøi vì theá bao giôø cuõng gaëp khoù khaên khoâng theå vöôït qua hoaøn toaøn ñöôïc: caùi maø noù hieän theå laø, chæ ñöôïc hieåu nhö laø theá naøy theá noï, chöù khoâng tuyeät ñoái laø theá naøy theá kia.[39]

Con ngöôøi khoâng laø moät söï vaät, noù khoâng laø moät khaùch theå. Nhöng con ngöôøi vaãn ôû trong theá giôùi nhöõng söï vaät, döôùi moät khía caïnh cuõng laø moät khaùch theå; khaùch theå khoâng nhöõng ñoái vôùi tha nhaân, nhöng coøn ñoái vôùi chính baûn thaân, bôûi vì caùi mình luoân luoân nhö coù moät caùi boùng ñi keøm. Bôûi ñoù nhaän tha tính laø moät phaïm truø cuûa nhaân loaïi hoïc, phaûi nhìn nhaän raèng thaát baïi cuûa suy tö veà con ngöôøi, theo nghóa laø khoâng bao giôø noù coù theå ñaït tôùi chaân lyù toaøn dieän, khoâng phaûi laø do moät tình traïng nhö vaäy ñoù, nhöng chính laø moät vaán ñeà nguyeân taéc, theo ñoù ngöôøi ta khoâng theå naøo coù aûo töôûng laø seõ ñaït ñöôïc söï hieåu bieát toaøn dieän veà con ngöôøi, vaø caùi maø ta goïi laø khaùch quan tính gaén lieàn vôùi chuû theå khoâng phaûi laø moät chöôùng ngaïi vaät caàn phaûi caát boû, traùi laïi chính noù laø ñieàu kieän ñeå con ngöôøi coù theå laø caùi laø noù, nghóa laø Mình, hay laø hieän höõu trong moät moâi tröôøng maø caùc khaùch theå coù theå thuoäc veà mình, vaø töø nhöõng khaùch theå ñoù, noù coù theå trôû veà vôùi chính mình. Ñieàu ñoù cuõng gioáng nhö, con ngöôøi coù theå soi göông laø vì con ngöôøi coù khaû naêng yù thöùc veà mình trong khi ñoù con vaät khoâng bieát soi göông, vì noù khoâng bao giôø yù thöùc raèng noù laø noù. Trong chính caùi yù thöùc mình laø mình ñoù cho chuùng ta thaáy bao haøm yù nghóa töông quan chuû tính vaø khaùch theå tính cuûa cuøng moät thöïc taïi laø con ngöôøi.

Con ngöôøi vöøa laø chuû theå vöøa laø khaùch theå, vöøa laø noäi tính vöøa laø khaùch theå tính, hieän höõu con ngöôøi luoân luoân bò ñe doaï vong thaân ñeå chæ laø moät chuû theå taâm linh xuaát theá, hoaëc trôû thaønh söï vaät. Neáu toâi laø taâm linh toâi, neáu thaân mình toâi chæ laø moät nguïc tuø cuûa linh hoàn toâi, thì taát caû nhöõng caûm giaùc, lôøi noùi vaø cöû chæ cuûa toâi, seõ chæ laø nhöõng trung gian maùy moùc maø ngöôøi ta coù theå nghi ngôø tính trung thöïc: chuùng khoâng coøn laø nhöõng caûm giaùc, lôøi noùi hay cöû chæ, moät tinh thaàn che giaáu, aån nuùp ñaèng sau moät lôùp voû khoâng coù khaû naêng tröïc tieáp toû hieän vaø bieåu loä baûn tính mình.

Neáu quaû thaät nhö vaäy, thì taát caû caùc töông giao xaõ hoäi chæ laø nhöõng töông quan maùy moùc hôn laø nhöõng lieân laïc gaëp gôõ chuû theå. Noùi khaùc ñi, khoâng phaûi laø nhöõng chuû theå gaëp gôõ trao ñoåi, nhöng laø nhöõng duïng cuï bò ñaët vaøo trong töông quan. Caùi hoàn ôû ñaèng sau vaø ôû ñaèng xa, vaø ñoái vôùi noù, thaân xaùc chæ laø moät söï vaät, noù hoaøn toaøn laø moät khaùch theå trong vieãn töôïng ñoù, theá giôùi khoâng coøn laø theá giôùi con ngöôøi, nhöng chæ laø theá giôùi cuûa nhöõng söï vaät. Giöõa chuû tính vaø tha tính coù moät söï khaùc bieät roõ reät nhö traéng vôùi ñen, töông quan vôùi chuùng chæ laø giaû taïo, taïm thôøi hay ngaãu nhieân maø thoâi. Caùi mình vaø caùi thaân khoâng coøn laø moät, nhöng roõ reät laø hai.

Nhöng con ngöôøi khoâng laø moät chuû theå thuaàn tuyù, maø cuõng chaúng laø moät söï vaät, moät khaùch theå thuaàn tuyù laø khaùch theå. Bôûi vì neáu con ngöôøi chæ laø moät trong hai, thì noù khoâng coøn hieän höõu taïi theá. Khoâng noùi ñeán tröôøng hôïp cuï theå laø thaân mình khoâng theå laø chuû theå thuaàn tuyù, bôûi vì noù luoân luoân coù theå bò ngöôøi khaùc nhìn vaø söû duïng nhö moät söï vaät; hôn theá nöõa, coøn bò chính tö töôûng cuûa “mình khaùc”, nhöng caû trong tröôøng hôïp maø taâm linh ta coù theå boû thaân mình trong ngoaëc ñeå hieän höõu thuaàn tuyù laø yù thöùc, thì yù thöùc ñoù thaät söï (seõ laø hoaëc laø) yù thöùc veà caùi gì hay khoâng laø gì caû, nghóa laø khoâng laø chuû theå maø cuõng chaúng laø khaùch theå: ñoù laø tình traïng khi ta nguû say khoâng moäng mò.

Cho neân, moät laø chuùng ta töø boû aûo töôûng, moät chuû theå thuaàn tuyù vaø trôû veà vôùi hieän höõu con ngöôøi, nhö noù hieän höõu thöïc söï laø theá. Chuùng ta phaûi nhaän raèng tha tính khoâng phaûi laø coù sau hay laø taùch bieät vôùi mình, vaø chuùng ta khoâng theå naøo tìm hieåu ñöôïc neáu khoâng duøng ñeán phaïm truø tha tính: bôûi ví chính noù nhôø ñoù maø con ngöôøi toû hieän. Chuùng ta khoâng theå naøo hieåu bieát chieàu saâu cuûa con ngöôøi baèng moät tröïc giaùc, traùi laïi, muoán ñaït tôùi chieàu saâu ñoù, phaûi baét ñaàu ñi töø ngoaïi quan. Söï hieåu bieát con ngöôøi chæ coù theå laø moät söï hieåu bieát baèng moät suy tö veà moät khaùch theå. Ôû ñaây khoâng gì khaùc hôn ngoaøi chính chuû theå hoaù. Nhöng chuùng ta ñöøng quan nieäm tha tính nhö moät söï vaät, traùi laïi noù chính laø ta, laø mình. Noù khoâng phaûi laø tha theå, maø trieát lyù coå ñieån noùi ñeán khi nhìn ñeán caùi res nghóa laø söï vaät. Thöïc ra, Karl Marx coù lyù khi noùi raèng “con ngöôøi laø theá giôùi cuûa con ngöôøi”. Theá giôùi cuûa con ngöôøi ôû ñaây khoâng phaûi chæ laø toaøn boä nhöõng söï vaät vaät chaát. Neáu con ngöôøi cuõng chæ laø vaät chaát giöõa toaøn boä nhöõng vaät chaát noù seõ heát laø ngöôøi. Traùi laïi neáu giöõa noù vaø toaøn boä nhöõng söï vaät vaät chaát chæ coù moät töông quan thuaàn tuyù beân ngoaøi, nghóa laø khoâng mang moät yù nghóa naøo, thì theá giôùi ñoù cuõng khoâng laø moät theá giôùi cuûa con ngöôøi, vaø con ngöôøi thöïc ra nhö theá cuõng khoâng coøn hieän höõu taïi theá, coù chaêng noù chæ laø moät xaùc cheát naèm giöõa nhöõng söï vaät. Nhöng theá giôùi laø theá giôùi loaøi ngöôøi, laø vì chính noù phaûn aûnh hay laø maïc khaûi hieän höõu con ngöôøi: noù mang ñaày yù nghóa, noù ñöôïc toå chöùc moät caùch theá maø khi nhìn vaøo ta nhaän ra söï hieän dieän cuûa con ngöôøi.[40]

Neáu theá giôùi söï vaät coøn khoâng cho pheùp chuùng ta nhìn noù, nhö laø nhöõng söï vaät, traùi laïi phaûi nhaän ra ñoù laø theá giôùi cuûa con ngöôøi, caùi maø chuùng ta goïi laø thaân xaùc, caøng khoâng phaûi laø moät söï vaät nhö nhöõng söï vaät khaùc. Ai chæ bieát nhìn nhöõng söï vaät, seõ khoâng bao giôøi bieát thaân xaùc con ngöôøi laø gì. Bôûi vì thaân xaùc con ngöôøi luoân luoân hôn laø caùi noù laø nhö vaäy, noù chính laø con ngöôøi, nghóa laø khaû theå voâ cuøng phong phuù, laø caùi môû veà toaøn theå con ngöôøi. Cuõng chính vì theá maø caùc trieát gia Kitoâ giaùo ñaõ coá gaéng ñeå nghieân cöùu veà Nhaân Vò con ngöôøi nhö laø moät baûn theå hay moät ngoâi vò...ñieàu naøy ñöôïc theå hieän nhö sau.

2. “Ngaõ” Hay “Nhaân Vò” Theo Caùc Trieát Gia Kitoâ Giaùo.

Ngaõ ñöôïc caùc trieát gia Kitoâ giaùo hieåu theo nhieàu nghóa, sau ñaây toâi xin ñeà caäp ñeán moät soá ñieåm; nhö xeùt veà maët taâm linh thì hoàn xaùc con ngöôøi ñöôïc phoái hôïp thaønh moät baûn tính (nature), moät baûn theå (substance), moät ngoâi vò (personne)... kinh nghieäm cho thaáy caùc sinh hoaït nôi con ngöôøi coù nhieàu söï lieân heä maät thieát vôùi nhau. Do ñoù ngöôøi ta ñaõ ñaët caâu hoûi: Phaûi chaêng hoàn xaùc nôi con ngöôøi cuøng phoái hôïp thaønh moät baûn theå, moät baûn tính vaø moät ngoâi vò?[41]

Ñeå laøm neàn taûng cho söï suy nghó cuûa chuùng ta, tröôùc heát xin trích daãn caâu khaúng ñònh cuûa coâng ñoàng Vaticano II veà söï caáu taïo cuûa con ngöôøi: “con ngöôøi duy nhaát vôùi xaùc hoàn”(HCGS 14). Do ñoù chæ chuù troïng ñeán hoàn hay xaùc maø thoâi laø moät söï leäch laïc trong lòch söû trieát hoïc chuùng ta ñaõ thaáy nhöõng yù kieán leäch laïc nhö theá chaúng haïn nhö:

* Nhoùm duy vaät; Chuû tröông chæ coù vaät chaát (theå xaùc) laø thöïc taïi, caùc thöïc taïi mang danh tinh thaàn, chæ laø nhöõng naêng löïc cuûa vaät chaát.

* Nhoùm duy linh; (monisme spiritualistr) chuû tröông chæ coù tinh thaàn laø thöïc taïi duy nhaát, laø ñoái töôïng cuûa trieát hoïc, caùc hieän töôïng cuûa vaät chaát chæ laø nhöõng hieän töôïng phuï (epiphenomene) cuûa tinh thaàn (A. Schopenhaueer, Vundt...).

* Thuyeát nhò nguyeân cöïc ñoan; (dualisme extremiste) chuû tröông hoàn xaùc laø hai baûn theå hoaøn bò (subtances completes) taùch rôøi nhau trong thöïc teá, nhöng phoái hôïp trong haønh ñoäng. Söï phoái hôïp naøy ñöôïc Platon moâ taû nhö hoa tieâu trong chieác taøu, hay nhö ngöôøi tuø trong nhaø lao...

* Thuyeát nhò nguyeân oân hoaø; (dualisme modere) do Aristote chuû xöôùng vaø ñöôïc ña soá caùc trieát gia coâng giaùo thôøi kinh vieän khai trieån. Thuyeát naøy ñöa ra luaän ñeà sau ñaây: “Hoàn xaùc nôi con ngöôøi phoái hôïp thaønh moät baûn tính (nature), moät baûn theå (substance) vaø moät ngoâi vò (personne)”.[42]

Hoàn xaùc hôïp thaønh baûn tính duy nhaát.

Moïi hoaït ñoäng nôi con ngöôøi ñeàu do söï hôïp taùc giöõa xaùc vaø hoàn:

Coù nhöõng hoaït ñoäng khoâng chæ rieâng hoàn hay xaùc, nhö caûm giaùc, dinh döôõng... chính vì theá maø moät soá hoaït ñoäng nôi con ngöôøi coù theå coi nhö cuûa rieâng xaùc vaø leä thuoäc caùc ñònh luaät cô giôùi, nhö di chuyeån, cöû ñoäng, laøm vieäc chaân tay... tuy nhieân nôi con ngöôøi caùc hoaït ñoäng ñoù khaùc haún caùc hoaït ñoäng töông töï nôi nhöõng ñoäng vaät khaùc, vì nôi con ngöôøi, chuùng ñöôïc ñieàu khieån bôûi lyù trí.